Żelazo stanowi niezbędny składnik organizmu ludzkiego - jako składnik krwi zostało opisane już w XVIII wieku; również leczenie solami żelaza znane jest od dawna, sięga bowiem czasów starożytnych. Żelazo dostarczane jest wraz z pokarmem i, tak jak w przypadku wszystkich mikroelementów, kluczową sprawą dla dobrego funkcjonowania organizmu jest odpowiednia ilość tego pierwiastka.

Znaczenie żelaza dla organizmu

   Znaczenie żelaza dla organizmu człowieka jest bardzo duże – pierwiastek ten pełni wiele ważnych funkcji. Zawartość żelaza w organizmie ludzkim to przeciętnie 3-5 gram – niewielka ilość, jednak niezbędna do prawidłowego funkcjonowania. Żelazo stanowi składnik budulcowy hemoglobiny, czyli barwnika zawartego w czerwonych krwinkach krwi (to właśnie hemoglobinie krew zawdzięcza swój kolor). Hemoglobina odpowiedzialna jest za transport tlenu z płuc do całego organizmu ludzkiego – cząsteczki hemoglobiny, a dokładniej żelaza – wiążą ze sobą wiązaniami chemicznymi cząsteczki tlenu i transportują je do wszystkich tkanek, gdzie tlen jest uwalniany i wykorzystany do produkcji energii. Niedobór żelaza może spowodować zmniejszone wytwarzanie hemoglobiny, przez co zmniejsza się ilość tlenu transportowanego do tkanek a to z kolei skutkuje zmęczeniem, zawrotami głowy, czy omdleniami. Żelazo stanowi również składnik mioglobiny – białka, zawartego w mięśniach i tu również odpowiedzialne jest za magazynowanie i transport tlenu wewnątrz komórek mięśniowych. Ponadto, żelazo jest składnikiem enzymów, umożliwiających zajście wielu reakcji chemicznych w organizmie, jak również ma znaczny udział w powstawaniu czerwonych i białych krwinek oraz warunkuje prawidłową odporność organizmu.

Zapotrzebowanie na żelazo

    Zapotrzebowanie na żelazo jest różne w zależności od wieku, płci, rodzaju wykonywanej pracy (większe u pracowników fizycznych), oraz czynników indywidualnych. Dostarczana ilość żelaza powinna zapewnić prawidłowy wzrost, rozwój i funkcjonowanie organizmu oraz pokryć ewentualne straty pierwiastka w wyniku krwawień – fizjologicznych, takich jak menstruacja u kobiet lub wynikających z różnych stanów chorobowych. Warto pamiętać, iż wszelkie schorzenia, przebiegające z niewielkimi lecz długotrwałymi krwawieniami nie mogą być bagatelizowane, ze względu na fakt iż długotrwała utrata żelaza wraz z krwią może spowodować niedokrwistość. Przykładem schorzenia przebiegającego z łagodnymi, ale długotrwałymi krwawieniami może być stan zapalny hemoroidów czy niezauważane krwawienia z przewodu pokarmowego. Poniżej zamieszczono tabelę, w której podano zalecane normy, uwzględniające dzienne zapotrzebowanie na żelazo w zależności od wieku i płci.

Objawy niedoboru żelaza
 

    Niedobory żelaza mogą być skutkiem niedostatecznej podaży pierwiastka z pożywieniem, zaburzeń wchłaniania lub znacznej utraty żelaza, związanej ze współistniejącymi chorobami. Niepokojące objawy, które łatwo zaobserwować, a które mogą sugerować zaburzoną gospodarkę żelazem to osłabienie, apatia, zły nastrój, zmniejszenie wydolności fizycznej i koncentracji, bladość skóry. Ponadto, zmniejszona ilość żelaza w organizmie może skutkować owrzodzeniami języka, jamy ustnej, krwawieniami z nosa, spadkiem odporności organizmu a nawet poważnymi zaburzeniami rytmu serca.
    W przypadku zauważenia objawów sugerujących niedobór żelaza należy zgłosić się do lekarza, ewentualnie wykonać testy laboratoryjne, oceniające zawartość tego pierwiastka w surowicy krwi. Jeżeli wynik testu sugeruje obniżone stężenie żelaza w surowicy, bezwzględnie konieczne jest zasięgnięcie porady lekarskiej. U kobiet stężenie żelaza w surowicy waha się na przestrzeni miesiąca, co spowodowane jest cyklem miesiączkowym. Z powyższego względu badanie laboratoryjne nie powinno być wykonywane w trakcie lub tuż po miesiączce. Krew do badania powinna być pobrana w godzinach porannych, na czczo. Prawidłowe wartości stężenia żelaza w surowicy krwi wynoszą 12-27 µmol/L (70-150 µg/dL). W niektórych przypadkach konieczna może być dokładniejsza ocena gospodarki żelaza – w tym celu wykonywane są oznaczenia takich wskaźników jak: całkowita zdolność wiązania żelaza, procent wysycenia transferyny czy stężenie ferrytyny w surowicy.
 

Nadmiar żelaza

   Pomimo faktu, iż żelazo jest niezbędnym mikroelementem dla organizmu ludzkiego, nadmiar tego pierwiastka może być tak samo niebezpieczny, jak jego niedobór. Nadmierne odkładanie się żelaza w tkankach może być spowodowane zbyt dużą podażą i wchłanianiem z produktów spożywczych (także zbędną, niekontrolowaną suplementacją preparatami żelaza) lub może być wynikiem istniejących chorób. Zbyt duża zawartość żelaza w organizmie powoduje jego odkładanie w wątrobie, trzustce i innych narządach, czyli tzw. hemochromatozę oraz zwiększa ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe, czy choroby układu krążenia. Objawy przedawkowania żelaza, które łatwo zauważyć to na przykład wymioty, biegunka lub zaparcia.

Źródła żelaza

    Generalną zasadą dotyczącą witamin i minerałów jest dostarczanie ich za pomocą zróżnicowanej diety a jeżeli nie występują objawy niedoboru jakiegokolwiek składnika, stosowanie suplementów diety nie jest konieczne. Warto podkreślić, iż niekontrolowane zażywanie suplementów diety może prowadzić do groźnego przedawkowania witamin lub minerałów, co w przypadku przyjmowania tych składników tylko z pożywieniem zazwyczaj nie jest spotykane. Prawidłowa zawartość żelaza w organizmie warunkowana jest zawartością tego pierwiastka w racji pokarmowej, przyswajalnością, zmagazynowanymi zasobami oraz wydalaną ilością. Żelazo występuje w pożywieniu w dwóch postaciach – jako żelazo hemowe (zawarte głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego) oraz jako żelazo niehemowe (jego źródłem są produkty roślinne). Żelazo hemowe jest lepiej przyswajane przez organizm ludzki niż żelazo niehemowe, jakkolwiek w codziennej diecie powinno znaleźć się żelazo pochodzące z obu źródeł. Najlepszym źródłem żelaza są produkty naturalne i mało przetworzone, jak na przykład podroby (w tym sztandarowa wątróbka; wątróbki nie poleca się jednak kobietom ciężarnym ze względu na zbyt dużą zawartość witaminy A), chude czerwone mięso, zielone warzywa, suche nasiona roślin strączkowych, drożdże piekarskie itp. Na zawartość żelaza w racji pokarmowej ma również wpływ sposób przyrządzania potrawy – długie gotowanie w wodzie powoduje utratę żelaza wraz z wylewaną wodą, z kolei przyrządzanie kwaśnych potraw w żeliwnych naczyniach może zwiększać ilość żelaza. Ponadto, istnieją pewne zestawienia produktów spożywczych, które wykazują wpływ na przyswajanie żelaza. Mianowicie, połączenie produktów zawierających żelazo z produktami zawierającymi dużą ilość witaminy C, kwasu cytrynowego lub kwasu foliowego skutkuje zwiększoną przyswajalnością tego mikroelementu. Przykładami produktów, których połączenie ma korzystny wpływ na przyswajalność żelaza są kapusta kiszona, czerwona papryka, pomarańcze lub natka pietruszki. Z kolei połączenie produktów zawierających żelazo z produktami zawierającymi wapń, polifenole, fosforany, czy fityniany zmniejsza przyswajalność żelaza. Produkty, których nie należy łączyć z żelazem to na przykład herbata, kawa, białko sojowe, otręby pszenne, mleko lub sery. Warto zadbać o prawidłową zawartość i przyswajalność żelaza w codziennej diecie, ponieważ nawet niewielki niedobór tego mikroelementu może skutkować obniżeniem sprawności fizycznej.

    Suplementacja – tylko wtedy, gdy jest niezbędna

    Obecnie na rynku aptecznym dostępnych jest wiele preparatów zawierających żelazo – suplementów diety lub leków. Jak wspomniano wyżej, odpowiednia podaż żelaza powinna być zapewniona poprzez zastosowanie zróżnicowanej, pełnowartościowej diety. Jednakże istnieją pewne sytuacje kiedy stosowanie suplementów diety może mieć korzystny wpływ na prawidłowe stężenie żelaza w organizmie. Preparaty te przeznaczone są w szczególności dla osób, których organizm nie przyswaja odpowiedniej ilości żelaza z pożywienia, na przykład na skutek różnych chorób. Ponadto, często przyczyną niedoborów żelaza jest zły tryb życia – stres, nieregularne spożywanie posiłków, długotrwałe stosowanie diety czy zwiększony wysiłek fizyczny. W tym wypadku suplementacja nie może zastąpić zróżnicowanej diety, może ona być stosowana tylko doraźnie, natomiast należy zadbać o uregulowanie trybu życia. Specyficzną grupą szczególnie narażoną na utratę znacznej ilości żelaza są kobiety, u których występują obfite krwawienia menstruacyjne – przy takich dolegliwościach zaleca się rozważenie suplementacji żelaza. Kolejną grupę, u której należy przemyśleć suplementację żelaza są kobiety w ciąży i karmiące. Rozwijający się płód magazynuje w swojej wątrobie znaczne ilości żelaza „pobranego” od mamy, natomiast podczas karmienia zapotrzebowanie na wszystkie składniki pokarmowe jest większe a dozwolony jadłospis bardzo ubogi. Należy podkreślić, iż decyzji o suplementacji żelaza nie należy podejmować samodzielnie, konieczna jest konsultacja z lekarzem lub dietetykiem.
    Przykłady preparatów zawierających żelazo, dostępnych bez recepty to między innymi: Actiferol, Ascofer, Biofer, Femibion, Femiferal, Ferro-fem, Olimp Chela-Ferr, Pregnamed żelazo, Sensilab żelazo+witamina C, Żelazo z witaminą C.

mgr farm. Marcin Komar
data publikacji: 2012