Już w starożytności uważano, że wątroba jest najważniejszym narządem w organizmie a nawet twierdzono, że jest siedzibą duszy. Z czasem zaczęto przypisywać jej jednak coraz mniejsze znaczenie. Dopiero dzisiaj ponownie zaczynamy uznawać wątrobę za niezwykły narząd. Jej wyjątkowość polega na tym, że jest „najważniejszym laboratorium chemicznym organizmu, zbiornikiem i dystrybutorem paliwa, ośrodkiem kontroli antytoksycznej”. Spełnia ponad 500 funkcji w organizmie.
 

Budowa i funkcje wątroby
 

Wątroba (łac. Hepar) nazywana jest „fabryką chemiczną” i jednocześnie „kucharzem i lekarzem” całego organizmu. Składa się z hepatocytów przetwarzających składniki odżywcze, wchłonięte w jelicie cienkim, w substancje lepiej przyswajalne przez komórki naszego ciała oraz odtruwających organizm z substancji toksycznych. Wątroba jest największym gruczołem ciała ludzkiego o masie ok. 1,5 kg u mężczyzn i 1,3 kg u kobiet. Znajduje się ona głównie po prawej stronie pod przeponą, osłonięta jej mocnymi mięśniami i dolnymi żebrami. Dzieli się na płaty: prawy, lewy, czworoboczny i ogoniasty. Jest koloru czerwonobrązowego z powodu dużej zawartości krwi. Spośród komórek wszystkich narządów, komórki wątroby są najbardziej obciążone pracą. W związku z tym regenerują się bardzo szybko (w ciągu 21 dni stopniowo regenerują się wszystkie hepatocyty).
 

Główną funkcją wątroby jest wydzielanie żółci (dziennie 250-1000 ml). Część żółci zgromadzona jest w pęcherzyku żółciowym i jest z niego sukcesywnie uwalniana, w zależności od zapotrzebowania. Uwolniona żółć zawiera lipidy, takie jak: cholesterol, kwasy tłuszczowe, lecytynę, bilirubinę oraz tetrapirole. Żółć odgrywa ważną rolę w procesie wchłaniania tłuszczów i witamin rozpuszczalnych tłuszczach (A, D, E, K i F). Wątroba neutralizuje również toksyny i inne szkodliwe substancje, usuwając je poprzez wydzielaną żółć. W przypadku, gdy wątrobie nie udaje się zneutralizować w pełni wszystkich substancji toksycznych z powodu niewystarczającej alkaliczności, zatruta żółć spływa wówczas do jelita cienkiego, które – o ile nie dojdzie do szybkiej ich eliminacji w postaci wymiotów – wchłania ponownie znaczną część trujących składników, co wywołuje jednocześnie stan zapalny.

Innymi funkcjami wątroby są:
- zachowanie równowagi kwasowo-zasadowej organizmu: wątroba stanowi zbiornik substancji alkalicznych, a zwłaszcza sodu, niezbędnych dla zachowania tej równowagi w organizmie; sód jest obecny we wszystkich komórkach; obszary koncentracji sodu spełniają funkcję buforu, umożliwiając neutralizowanie kwaśnych i żrących substancji,
- regulacja gospodarki węglowodanowej: wątroba utrzymuje prawidłowe stężenie glukozy we krwi, przekształca glukozę w glikogen i odwrotnie,
- udział w procesach syntezy enzymów, hormonów, białek, w tym czynników krzepnięcia krwi itd.,
- udział w procesach biotransformacji - degradacji i detoksykacji wielu związków (np. alkoholu),
- udział w zamianie cukrów i białek na tłuszcze oraz w spalaniu kwasów tłuszczowych,
- regulacja produkcji cholesterolu, który jest m.in. składnikiem ścian komórkowych oraz niektórych hormonów,
- magazynowanie różnych składników, takich jak: glikogen, tłuszcze, węglowodany, białka, witaminy (A, D, B9, B12) a także żelaza.

Zaburzenia funkcjonowania wątroby i leczenie jej schorzeń
 

Objawy chorób wątroby są zmienne i niestałe. W przebiegu chorób wątroby mogą występować:
- przedłużające się zmęczenie, apatia, stany depresyjne;
- nudności, wymioty;
- odbarwione stolce lub ciemne zabarwienie moczu;
- świąd skóry, bóle mięśni i stawów;
- krwawienia z przewodu pokarmowego;
- powiększenie obwodu brzucha i obrzęki kończyn dolnych;
- zaburzenia psychiczne związane z upośledzeniem czynności mózgu (encefalopatia wątrobowa).
Czasami choroby wątroby przebiegają bezobjawowo lub ich objawy są mało specyficzne, dlatego też w wielu przypadkach niezbędne jest wykonanie bardzo specjalistycznych badań, aby wykryć dane schorzenie.

Do głównych schorzeń wątroby zaliczamy:
1) żółtaczkę
Może być ona:
- pochodzenia mechanicznego (spowodowana kamieniami żółciowymi lub uciskiem dróg żółciowych przez guz nowotworowy),
- pochodzenia hemolitycznego (przy niewydolności hemolitycznej, także u noworodków),
- wynikiem uszkodzenia hepatocytów (wirusowe zapalenie wątroby, leki, poalkoholowa marskość wątroby)
- wynikiem zastoju żółci w obrębie wątroby.
Gdy pojawia się ból oznacza to, że hepatocyty nie mogą poradzić sobie z trawieniem i detoksykacją tego, co spożywamy. Główną przyczyną powstawania żółtaczki jest bilirubina, będąca produktem rozpadu czerwonych krwinek. Bilirubina przy udziale hepatocytów ulega metabolizowaniu w przewodzie pokarmowym do sterkobiliny. Jeżeli stężenie bilirubiny we krwi przekroczy 20 mg/ml, pojawia się żółte zabarwienie skóry, błon śluzowych, tęczówki. Są to widoczne objawy żółtaczki.
2) wirusowe zapalenie wątroby (WZW)
WZW, popularnie nazywane żółtaczką zakaźną, może być spowodowane wirusami różnego typu. Najczęściej jest to wirus typu A lub B, znacznie rzadziej C. Zakażenie pierwszym typem wirusa (typ A) odbywa się drogą pokarmową. Jest to tzw. „choroba brudnych rąk”. Do zakażenia wirusem typu B może dochodzić wyłącznie podczas zastrzyków, niektórych badań diagnostycznych, zabiegów chirurgicznych i stomatologicznych. Źródłem tego typu zakażeń, podobnie jak zakażeń wirusem typu C (najrzadziej rozpoznawanym, bo przebiegającym w pierwszym okresie prawie bezobjawowo i przez to trudnym do zdiagnozowania i leczenia), są tzw. nosiciele, czyli osoby u których w organizmie jest obecny wirus żółtaczki zakaźnej, a które jednak same nie przejawiają żadnych objawów choroby. Najlepszą metodą zapobiegania WZW są szczepienia ochronne. W przypadku zapalenia wątroby wywołanym wirusem B i C stosuje się interferon α2b.
3) stłuszczenie wątroby
Jest to choroba polegająca na zwiększeniu w wątrobie zawartości tłuszczu powyżej 50%. Niekiedy towarzyszą temu stanowi nacieki zapalne i pojedyncze ogniska martwicy. Klinicznie stwierdza się wówczas powiększenie wątroby. Do przyczyn powodujących stłuszczenie wątroby należą: różne czynniki toksyczne (zakażenie, zatrucie grzybami, alkoholizm), zaburzenia wewnątrzwydzielnicze lub zaburzenia metaboliczne. Leczenie polega na stosowaniu odpowiedniej wysokobiałkowej, niskoenergetycznej i niskotłuszczowej diety (do 40 g tłuszczu/dobę).
4) marskość wątroby
Jest ona spowodowana zaburzeniem pomiędzy regeneracją a niszczeniem hepatocytów. Niewłaściwe odżywianie, wirusy, leki, alkohol doprowadzają do kumulacji toksyn a w związku z tym obumierania komórek wątrobowych. W ich miejsce nie pojawiają się nowe prawidłowe komórki, lecz tkanka łączna. Wątroba tworzy coraz mniej związków odżywczych. W leczeniu podaje się ornitynę (biorącą udział w syntezie mocznika i amoniaku – preparaty: Hepatil, Hepatil Vit), kwas triazolidynokarboksylowy (preparaty: Hepacom, Heparegen), oraz sylimarynę (preparaty: Sylimarol, Sylicaps, Sylimarin, Legalon, Lagosa).
5) niedostateczne wytwarzanie i wydzielanie żółci
W przypadku zaburzeń trawienia spowodowanego niedostatecznym wydzielaniem żółci stosowane są najczęściej leki żółciopędne (cholagoga), zwiększające wydzielanie żółci z pęcherzyka żółciowego. Dużo rzadziej stosowane są leki żółciotwórcze (choleretica), jak również preparaty wykazujące podwójny mechanizm działania. Leki żółciopędne wywołują skurcz mięśni gładkich z jednoczesnym rozluźnieniem zwieraczy, co prowadzi do wydzielania żółci z pęcherzyka żółciowego. Do substancji naturalnych, zwiększających wydzielanie żółci, należą olejki eteryczne obecne w zielu dziurawca, czarnej rzepie, zielu skrzypu, korzeniu mniszka, owocu kolendry, jałowca, kopru włoskiego, kminku, zielu mięty, tymianku i innych. Do najczęściej stosowanych w tym celu preparatów zalicza się: Raphacholin (wyciąg z czarnej rzepy, kwasu dehydrocholowego, olejku miętowego i węgla leczniczego), Raphalamid (czarna rzepa, amid kwasu ferulowego), Solaren (alkoholowy wyciąg z kurkumy), Terpichol (mieszanka olejków eterycznych w oliwie ), Boldaloin (olejki eteryczne, alkaloidy izochinolinowe ), Cholegran (granulat z ziół), Hepacynar (zawiera wyciąg z karczoka).
Stosowanie wyżej wymienionych preparatów powinno być ograniczone rzeczywistą potrzebą. Nadużywanie tego typu preparatów może wywołać niejednokrotnie działanie niepożądane, szczególnie w stanach zapalnych dróg żółciowych i w uszkodzeniu miąższu wątroby.
Oprócz podanych wyżej preparatów ważną rolę odgrywa dieta. Silnie żółciopędnie działają tłuszcze (oliwa, żółtka jaj), najsilniej same kwasy tłuszczowe.

Wpływ alkoholu etylowego

Jednym z istotnych czynników wpływających na wątrobę jest alkohol etylowy. Spożywany w niewielkich ilościach poprawia jej ukrwienie i dystrybucję cholesterolu, obniżając w ten sposób ryzyko zmian miażdżycowych. Najczęściej jednak spotykamy się z jego nadużywaniem. Sam etanol nie jest tak groźny. Dużo bardziej toksyczny jest produkt jego metabolizmu - aldehyd octowy. Początkowo w wyniku nadużywania alkoholu dochodzi do odwracalnych zmian - zaburzenia w metabolizmie lipidów prowadzącego do ztłuszczenia. W wyniku dalszego spożywania alkoholu, część komórek ulega uszkodzeniu, następuje rozwój ognisk zapalnych i zachodzi proces włókniejącego zbliźniowacenia. Właśnie te zmiany składają się na obraz poalkoholowej marskości wątroby. Kolejnym etapem choroby może być rak wątroby i ostatecznie zgon.

Dieta

Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na stan wątroby jest dieta. Stosuje się kilka rodzajów diet:
• Dieta wysokobiałkowa – stosowana w przypadku niedoboru białek spowodowanego słabym ich wchłanianiem, nadmiernym ich wydalaniem z organizmu lub w wypadku konieczności dostarczenia organizmowi zwiększonej ilości białka, potrzebnego do odbudowy zniszczonych wskutek choroby narządów. Sytuacja taka może mieć miejsce w wyniku przewlekłych chorób wątroby. Obecnie uważa się, że stosowanie diety wysokobiałkowej nie musi ograniczać spożycia tłuszczów. Ograniczenie ilości tłuszczów do około 40-50 g na dobę obowiązuje tylko w przewlekłym stłuszczeniu wątroby, przewlekłym zapaleniu trzustki i w niektórych chorobach jelit (przede wszystkim w różnych zespołach złego wchłaniania). W innych chorobach, a zwłaszcza w chorobach wątroby, przebiegających bez dodatkowego powikłania kamicą dróg żółciowych, ilość tłuszczu w diecie powinna zaspokajać 25% - 30% zapotrzebowania energetycznego organizmu i wynosić około 1g/kg na dobę zalecanej należnej wagi ciała. Powinno się jednak unikać tłuszczów stałych o dużej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych (np. smalec, słonina, boczek), zastępując je tłuszczami zawierającymi większą ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych i witamin (tzn. masło, śmietana, oliwa z oliwek, oleje roślinne). Istotnym składnikiem diety są węglowodany, ponieważ ich obecność w pożywieniu jest niezbędna do prawidłowego spalania, czyli metabolizmu tłuszczów. Ich energetyczny udział w dostarczanych pokarmach powinien wynosić około 50%. Jednak w niektórych przypadkach, zwłaszcza w chorobach miąższu wątroby lub trzustki, tolerancja węglowodanów może być nieprawidłowa. W takim wypadku należy ograniczyć w pożywieniu ilość dostarczanych tzw. cukrów prostych, czyli słodyczy. Przedstawiona tutaj dieta wysokobiałkowa ma zastosowanie w okresie rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wątroby oraz w przypadku marskości wątroby.
• Dieta niskobiałkowa – stosuje się ją w przewlekłych chorobach wątroby, objawiających się pobolewaniem brzucha, uczuciem ucisku pod prawym łukiem żebrowym, a czasem nawet zażółceniem spojówek i powłok ciała oraz sennością. Są to również pierwsze objawy rozpoczynającej się niewydolności wątroby i zmuszają one do zastosowania nieco odmiennego sposobu żywienia, którego najważniejszą cechą jest obniżenie ilości podawanego w pożywieniu białka. Oprócz białka w pożywieniu należy dodatkowo ograniczyć ilość tłuszczu i błonnika. Dieta nie powinna zawierać zbyt dużo mięsa i warzyw oraz musi być umiarkowana pod względem energetycznym. Należy spożywać tylko potrawy gotowane, a w okresie zaostrzeń polecane są różnego rodzaju kleiki.

Podsumowując można stwierdzić, że wątroba jest najważniejszym narządem odtruwającym organizm; jest wspaniałą, prawie czarodziejską aparaturą, w której dokonują się niezwykle złożone procesy chemiczne. Jest ona filtrem, przez który przechodzą wszystkie substancje, zanim dostaną się do krwiobiegu. Dopóki wątroba precyzyjnie spełnia swoje funkcje, krążąca w organizmie krew jest prawidłowo oczyszczana. Jeśli jej funkcjonowanie zostaje zakłócone, toksyny przenikające do krwi, powodują podrażnienia, uszkodzenia, a nawet śmierć.

mgr farm. Łukasz Białopiotrowicz
Publikacja artykułu, 2006