CZYTELNIA > Stres

Wstęp

Już na sam dźwięk słowa „stres” przechodzą nam przez głowę negatywne skojarzenia: przyśpieszone bicie serca, spocone dłonie, skurcze żołądka, strach, niepewność jutra, trudności ze snem itp. Czy jednak do końca słusznie? Czy zjawisko zwane stresem to wyłącznie zło wcielone tego świata, które należy zwalczać wszelkimi możliwymi sposobami? Spróbujmy spojrzeć na nie szerzej, z nieco innej strony.

Początki

Pojęcie stresu wprowadzone zostało do użycia dopiero w latach 50-tych XX wieku przez Hansa Hugona Selye’a, kanadyjskiego lekarza fizjopatologa. Poświęcił on badaniu tego zjawiska blisko 50 lat pracy naukowej, dzięki czemu zyskał przydomek „Dr Stress” (napisał ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu). Jako pierwszy postawił on hipotezę, że wiele chorób somatycznych (czyli chorób ciała, w odróżnieniu od chorób psychicznych) jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem.

Co to jest stres?
 

Istnieje wiele definicji pojęcia stres, jednak najbardziej trafna i zwięzła z nich brzmi:
Stres jest reakcją organizmu na „niekorzystne” bodźce środowiskowe, dzięki której nie może się on dostosować do nowych warunków.

Czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne, które wywołują stres nazywamy stresorami.
Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.(!)

Objawy stresu
 

W stanie zagrożenia w organizmie ludzkim zostaje uruchomionych wiele procesów biochemicznych. Najpierw reaguje mózg, a konkretnie jeden z jego ośrodków, zwany podwzgórzem- pobudza on na drodze hormonalnej przysadkę mózgową do produkcji hormonu zwanego kortykotropiną. Ta wraz z krwią dociera do nadnerczy, gdzie stymuluje produkcję m.in. adrenaliny, noradrenaliny oraz kortyzolu. Głównie te trzy hormony zapoczątkowują w organizmie szereg zmian, które uwidoczniają się jako objawy stresu.
Można podzielić je na 2 kategorie, tj. objawy fizjologiczne i psychiczne.

Do objawów fizjologicznych zaliczamy:
• wzrost ciśnienia krwi,
• przyspieszenie akcji serca (przyspieszone tętno),
• wzrost stężenia cukru we krwi,
• uczucie duszności,
• przyspieszenie oddechu (mogące przejść w hiperwentylację),
• zaczerwienienie lub blednięcie skóry, „gęsia skórka”,
• omdlenia,
• bóle głowy, migreny,
• problemy trawienne – zgaga, wzdęcia, biegunki, nudności,
• uczucie suchości w ustach,
• wzmożone pocenie się (np. dłoni),
• świąd skóry,
• zwiększone napięcie mięśni (np. zaciśnięte zęby i pięści, sztywność karku),
• drżenie mięśniowe, mrowienie i drętwienie kończyn,
• uczucie zmęczenia,
• zaburzenia erekcji i ejakulacji, zaburzona menstruacja,
• chwilowe zwiększenie odporności na ból, a następnie znaczny jej spadek,
 

Natomiast objawy psychiczne to m.in. :
• odczuwanie niepokoju – często bez wyraźnego powodu,
• przerażenie, strach,
• uczucia rozdrażnienia, gniewu, agresja,
• niezadowolenie z siebie,
• problemy z podejmowaniem decyzji, poczucie bezradności,
• zmniejszona koncentracja, kłopoty z zapamiętywaniem,
• problemy ze snem (utrudnione zasypianie, jak również częste budzenie się)

Fazy stresu
 

Wg Hansa Selye'go stres przebiega w 3 fazach (Selye H. - Stres okiełznany (1977)):
• Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacją. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
o Stadium szoku.
o Stadium przeciwdziałania szokowi - jednostka podejmuje wysiłki obronne.
• Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli poradzi sobie z trudną sytuacją, wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
• Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych - w szczególnych wypadkach nawet do śmierci.

Jakie choroby wywołuje stres?
 

Ewolucja „wymyśliła” stres jako skuteczne narzędzie, dzięki któremu człowiek pierwotny mógł poradzić sobie w sytuacjach trudnych, nowych lub zagrażających jego istnieniu. W takich momentach reagował on walką lub ucieczką (np. walka z dzikim zwierzęciem, obcym plemieniem, lub ucieczka przed ogniem, burzą itp.). Stresor wywoływał nagłe pobudzenie całego organizmu, który po ustaniu zagrożenia wracał szybko do normy. Nasi przodkowie w ten sposób gromadzili nowe doświadczenia, które zwiększały szanse na przetrwanie.
Jednak to, co sprawdzało się dobrze wieki temu, bardzo często zawodzi u człowieka wieku XX i XXI. W wyniku m.in. rewolucji przemysłowej otaczający nas świat bardzo „przyspieszył” i „skurczył się”. Homo sapiens został ciasno upakowany w osiedla wielkich miast, gdzie życie toczy się szybko, a do najważniejszych wartości należą punktualność i skuteczność. Dziś każda jednostka jest zależna od działań szeregu osób i instytucji: pracodawcy, urzędów, polityków, ZUS-u, środków komunikacji, banków itp. Ograniczają nas ramy, których nie miał praczłowiek. Życie pod presją czasu i wśród codziennych drobnych napięć tworzy doskonałe podstawy do powstania stresu, który można opisać słowami znanego powiedzenia - „kropla drąży skałę”. Na tego typu stres (stres przewlekły) organizm ludzki często nie umie adekwatnie reagować. Bodźce docierające do nas codziennie zwykle są zbyt słabe, by organizm reagował walką lub ucieczką, a tym samym pozbył się wewnętrznego napięcia. W ten sposób ustrój ludzki pozostaje przez długi okres czasu (dni, tygodnie, a nawet dłużej) w stanie napięcia i mobilizacji - a do tego nie jest w ogóle przygotowany. „Maszyna” pracująca zbyt długo na wysokich obrotach w końcu zaczyna się psuć. Można by powiedzieć, że rewolucja (przemysłowa) wygrywa z ewolucją (organizmu ludzkiego).
 

Stres ostry (b. silny i krótkotrwały), który wykracza poza możliwości adaptacyjne organizmu (wywołany przez traumatyczne przeżycia, np. śmierć bliskiej osoby) może spowodować takie powikłania jak zawał serca czy udar mózgu. Jednak znacznie szersze spektrum chorób może wystąpić jako powikłania stresu przewlekłego:
• infekcje wirusowe i bakteryjne – długotrwałe życie w napięciu i ciągłej gotowości osłabia nasz system immunologiczny i czyni bardziej podatnymi nawet na zwykłe przeziębienie czy grypę. Częściej wtedy pojawia się opryszczka wargowa
• choroby nowotworowe – osłabiony przez stres organizm nie radzi sobie ze zwalczaniem komórek o nieprawidłowych właściwościach (np. zmutowanych), które mogą dać początek zmianom nowotworowym.

Badacze z Uniwersytetu w Bergen (Norwegia) stwierdzili, że ludzie żyjący w przewlekłym stresie są o 25% bardziej narażeni na rozwój choroby nowotworowej, niż osoby żyjące w umiarkowanym stresie
• choroby serca i naczyń krwionośnych – w wyniku długotrwałego stresu organizm produkuje więcej „złego” cholesterolu (LDL), co może owocować zwiększonym poziomem cholesterolu ogólnego, a w konsekwencji miażdżycą tętnic. W zależności od tego, gdzie umiejscowi się blaszka miażdżycowa, mogą wystąpić: choroba wieńcowa, zawał serca, udar mózgu, zaburzenia ukrwienia kończyn,itp.
• zaburzenia rytmu serca – przewlekły stres powoduje nadaktywność układu współczulnego (część autonomicznego układu nerwowego), odpowiedzialnego m.in. za sterowanie pracą serca-może wystąpić np.częstoskurcz
• nadciśnienie tętnicze – jako konsekwencja miażdżycy tętnic i hiperaktywności ukł. współczulnego
• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy – w przypadku długotrwałego napięcia psychicznego z kory nadnerczy uwalniają się do krwi duże ilości hormonów sterydowych, (m.in. kortyzol), które powodują zwiększenie produkcji kwasu żołądkowego oraz zmniejszenie wydzielania śluzu, chroniącego ścianę żołądka przed działaniem wspomnianego kwasu. W takiej sytuacji mogą powstać nadżerki, prowadzące w konsekwencji do wrzodów
• problemy trawienne, np. bóle brzucha, wzdęcia, biegunki, zespół jelita drażliwego,
• kłopoty ze snem- nurtujące nas problemy powodują trudności z zaśnięciem, sen przerywany lub zbyt wczesne wybudzanie się. Brak fizjologicznego, dającego wypoczynek snu powoduje dalszy spadek odporności
• stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe i depresyjne), oraz w szczególnych przypadkach zaburzenia osobowości.

Typowe czynniki wywołujące stres (stresory)
 

Możemy podzielić typowe stresory na 2 grupy:
Do pierwszej z nich zaliczymy te sytuacje i wydarzenia, które są dla nas czymś nowym, do tej pory nieznanym, co powoduje, że musimy w nowych okolicznościach podjąć ważne decyzje. Takie stresory mogą pojawić się niespodziewanie (np. nagła śmierć bliskiej osoby, utrata pracy, kradzież samochodu, pożar w mieszkaniu) lub mogą być przewidziane (np. matura, egzaminy na studia, ślub, przeprowadzka, wyjazd na wakacje). Widzimy więc, że stres wywołują u nas nie tylko wydarzenia negatywne, niepożądane, ale również te pozytywne, na które czekamy z radością!
Do drugiej grupy stresorów zaliczamy te, które są związane z naszym życiem codziennym – oddziałują na nas długotrwale, stopniowo, nie mają w sobie czynnika zaskoczenia. Mogą to być np. : złe relacje w rodzinie, w zakładzie pracy, szkole, niemożność znalezienia pracy, zła sytuacja finansowa, nadmierne obciążenie obowiązkami itp.
Warto zauważyć, że ta sama sytuacja (stresor) może wywołać u różnych ludzi całkowicie odmienne reakcje - u jednego wystąpi cała gama objawów związanych ze stresem, u drugiego będą one miały mniejsze nasilenie, natomiast jeszcze inna osoba w ogóle na dany bodziec nie zareaguje! Dzieje się tak ze względu na różnice w konstrukcji naszej osobowości – to samo zdarzenie może być odczytane przez różnych ludzi jako pozytywne lub negatywne. Mają tu znaczenie zarówno cechy wrodzone naszej psychiki, jak i te nabyte przez lata doświadczeń.

Jak radzić sobie ze stresem?
 

Gdy stres już nas dopadł, możemy wypróbować kilka sposobów, które pomogą go zniwelować:
• aktywność fizyczna - już dawno stwierdzono, że uprawianie sportu pomaga pozbyć się napięcia i negatywnych emocji. Wybór jest bardzo szeroki - każdy znajdzie tu coś dla siebie: pływanie, tenis , bieganie, aerobik, fitness, siłownia, wędrówki górskie, gry zespołowe… wymieniać można długo. Ważne jest aby dostosować daną aktywność do własnych upodobań – nie ma sensu robienie czegoś, czego nie lubimy! Często poleca się, by sport był dla nas odskocznią – jeśli pracujemy głównie umysłowo, odpowiednia będzie aktywność bardziej intensywna, najlepiej na świeżym powietrzu. Osoby wykonujące na co dzień pracę o charakterze fizycznym mogą w celu odstresowania wybrać zajęcia bardziej pasywne, np. bilard, kręgle, rzutki
• wskrześ swoje hobby, lub odkryj nowe – odwiedź kino czy teatr, pójdź na koncert, przeczytaj interesującą książkę, wybierz się na ryby, posłuchaj ulubionej muzyki, spotkaj się ze znajomymi – pole do popisu jest tu również szerokie!
• techniki relaksacyjne, medytacja, joga, tai-chi – ostatnio pojawiło się wiele ośrodków i szkół oferujących naukę wyżej wymienionych technik, które mogą być b.skuteczne w pozbyciu się nadmiernego napięcia psychicznego. Przy wyborze ważne jest oczywiście wcześniejsze rozeznanie, aby trafić na instruktorów o odpowiednich kwalifikacjach.
• zaplanuj swój dzień tak, aby znalazła się odpowiednia ilość czasu na sen, rozrywkę
• staraj się spożywać posiłki o w miarę regularnych porach. Dobrze, jeśli jadłospis jest urozmaicony – jest wtedy większa szansa, że dostarczysz organizmowi wszystkich potrzebnych składników odżywczych
• spróbuj wsłuchać się w siebie i zidentyfikować źródło (lub źródła) stresu – co jest przyczyną twojego niepokoju? Czy rzeczywiście masz ku temu powody? A może zbyt wiele spraw wziąłeś na swoje barki?

Już samo odkrycie przyczyny stresu, nazwanie jej, jest ważnym krokiem naprzód.
• na rynku dostępnych jest wiele poradników napisanych przez doświadczonych psychologów, opowiadających o tym, jak krok po kroku ujarzmić stres – spróbuj skorzystać z któregoś z nich
• jeśli stres i wewnętrzne napięcie stanowią dla ciebie duży dyskomfort i przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu, zawsze możesz zwrócić się o pomoc do specjalistów – psychologa czy psychoterapeuty. Czasy się zmieniają i coraz więcej osób korzysta z pomocy fachowców- w rozwiniętych krajach Zachodu jest to praktyka ogólnie przyjęta. Dzięki odpowiedniemu treningowi mentalnemu można w trwały sposób zmienić swoje złe nawyki i nabyć umiejętności radzenia sobie z kłopotami codzienności.
• w przypadku, gdy w wyniku przewlekłego stresu ucierpiał twój organizm (np. wystąpiła arytmia serca lub choroba wrzodowa) – poradź się odpowiedniego lekarza specjalisty

Jakimi środkami można się wspomóc?
 

Na rynku dostępnych jest wiele leków i suplementów diety, które można stosować wspomagająco w stresie. Wszystkie nie sposób wymienić, więc podaję tylko przykłady.
Preparaty ziołowe, mające działanie łagodnie uspokajające,
• Melisa fix – herbatka zaw. liść melisy lekarskiej (w stanach pobudzenia nerwowego, bezsenności)
• Nervinum fix – zawiera liść melisy, szyszki chmielu i kwiat lawendy (stany napięcia nerwowego, trudności z zasypianiem)
• Nervosol - krople zawierające wyciąg z korzenia kozłka, korzenia arcydzięgla, ziela melisy, kwiatu lawendy, szyszek chmielu (w stanach niepokoju, bezsenności, nerwicach)
• Neospasmina – syrop zaw.wyciąg z kozłka i głogu (w stanach nerwicowych, bezsenności, działa też rozkurczowo m. in. na mięśniówkę jelit i naczyń krwionośnych)
• Valerin – tabletki zawierające wyciąg z kozłka lekarskiego (w napięciu nerwowym, trudnościach w zasypianiu, przyspieszonym biciu serca, bolesnych skurczach jelit na tle nerwowym)
• Nervendragees-Ratiopharm – tabletki zaw. wyciąg z korzenia kozłka, kwiatu męczennicy, szyszek chmielu ( stany lęku,niepokoju, problemy ze snem)
• Valused- tabletki zaw. wyciągi z kozłka, męczennicy i chmielu (stosowane w stanach napięcia nerwowego, problemach ze snem, kołataniu serca, kolce jelitowej)
• Validol – tabletki zaw. walerianian mentylu (stosowany w nerwicach ukł. krążenia, ukł. Pokarmowego)
• Persen - tabletki zawierające wyciągi z kozłka lekarskiego, melisy i mięty pieprzowej. Zastosowanie: w stanach napięcia emocjonalnego, pobudzenia, niepokoju, w trudnościach z zasypianiem.

Preparaty zawierające naturalne adaptogeny
Terminem „adaptogen” określa się zespół składników roślinnych (czasem całą roślinę, która je zawiera) które dzięki swojemu współdziałaniu pełnią w organizmie ludzkim rolę regulatora, pomagającego mu w przystosowaniu się do zmiennych warunków środowiska. Do roślin zawierających adaptogeny możemy zaliczyć: żeń – szeń (Panax ginseng), różeniec górski (Rhodiola rosea), eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus), cytryniec chiński (Schizandra chinensis) i inne. Preparaty zawierające wyciągi z w/w roślin coraz częściej polecane są osobom o słabej odporności, rekonwalescentom, ludziom w okresie wytężonej aktywności fizycznej i umysłowej, oraz osobom zestresowanym.
- Vitaton (kapsułki, producent: ASA) – 1 kapsułka zawiera 400 mg suchego korzenia żeń – szenia
- Żeń – Szeń Ginseng (kapsułki, producent: KRKA) 1 kaps. zawiera 350 mg suchego wyciągu z korzenia żeń – szenia
- Żeń – szeń (tabletki powlekane, producent: COLFARM) – zawartość ekstraktu w 1 tabletce:100 mg
- Panaxan (kapsułki, producent:PhytoFarm) 1 kapsułka zawiera 300 mg sproszkowanego korzenia żeń – szenia
- Ginsenol (płyn 100 g, producent: Herbapol Kraków)
- Bodymax Plus (tabletki, producent: Axellus) - preparat złożony – zawiera kompleks witamin, mikroelementów oraz wyciąg z żeń – szenia.
- Geriavit Pharmaton (kapsułki, producent: Pharmaton) - prep. złożony. Oprócz wyciągu z korzenia żeń – szenia preparat zawiera zespół witaminowo – mineralny.
- Pogodyne (tabletki, producent: Pharmacy Laboratories) – preparat złożony, zawiera: ekstrakt z ziela melisy, ekstrakt z korzenia eleuterokoka (żeń – szenia syberyjskiego), ekstrakt z zielonych pędów owsa, ekstrakt z korzenia różeńca górskiego, ekstrakt z korzenia imbiru, kofeina. Stosowany w meteoropatii, jednak ze względu na zawartość składników o działaniu adaptogennym można go użyć przy wyczerpaniu wywołanym stresem.
- Syberian (tabletki, producent: Biofarm) – 1 tabletka zawiera 100 mg suchego wyciągu z korzenia eleuterokoka kolczastego.
- Arktyczny Korzeń (tabletki, producent: Alter Medica) – zawiera 450 mg wyciągu z korzenia różeńca górskiego.
- Biostatic (kapsułki, producent: Lekam) – preparat złożony, 1 kapsułka zawiera:150 mg ekstraktu z korzenia żeń-szenia syberyjskiego, 120 mg ekstraktu z różeńca górskiego, 60 mg witaminy C oraz 14,5 mg cynku.

Preparaty zawierające magnez i witaminę B6
Magnez jest niezbędny w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, mięśni prążkowanych, mięśnia sercowego. Jest on aktywatorem wielu enzymów pełniących ważne role w metabolizmie komórkowym. Objawem niedoboru magnezu może być nadpobudliwość, trudności z koncentracją, zwiększona podatność na stres, skurcze mięśni szkieletowych. Witamina B6 bierze udział w przemianach aminokwasów, syntezie białek, oprócz tego zwiększa wchłanianie magnezu z przewodu pokarmowego od 20 do 40%. Oto niektóre z preparatów:
- Magne B6 (tabletki powlekane, producent: Sanofi Aventis)
- Maglek B6 (tabl., producent: Lekam)
- Magnefar B6 (tabl., producent: Biofarm)
- MBE (tabl., zawierają dodatkowo wit. E)- producent: Hasco-Lek
- Laktomag B6 (tabl., producent: Chance)
- Slow – Mag B6 (tabletki dojelitowe, producent: Curtis Healthcare)
- Filomag B6 (tabletki, producent: Filofarm)

Naukowcy na całym świecie poszukują leku, który znosiłby nieprzyjemne skutki stresu, jednak do dziś takiego medykamentu nie udało się wynaleźć i prawdopodobnie przyjdzie nam jeszcze na niego długo czekać. Trzeba jasno stwierdzić, że życie bez stresu po prostu nie istnieje - na co dzień spotykamy wiele sytuacji trudnych, których nie możemy uniknąć. Pocieszeniem może być fakt, że trudności dnia powszedniego (w rozsądnych dawkach) "hartują" nas, uczą postępowania wobec nowych wyzwań, krótko mówiąc - czynią nas mądrzejszymi.
 

mgr farm. Grzegorz Opoń
  Publikacja artykułu: 2008 r.