Torbiel jajnika, czyli cysta jest bardzo często diagnozowanym schorzeniem ginekologicznym. Strukturą przypomina woreczek lub pęcherzyk wypełniony płynem, krwią lub tkanką o stałej strukturze. Powstaje najczęściej wewnątrz jajnika, w jego ściance, ale czasami tworzy się też na zewnętrznej powierzchni ścianki jajnika. Torbiele mogą powstawać w jednym, jak i w dwóch jajnikach. Mogą być pojedyncze lub mnogie. Twory te mogą mieć różną wielkość – od rozmiaru śliwki czy mandarynki – nawet do rozmiaru grejpfruta czy piłki. Poza jajnikami torbiele mogą powstawać również na ściankach pochwy, na szyjce macicy i na wargach sromowych.
    W 85% przypadków torbiele okazują się zmianami łagodnymi, są niegroźne i nie wymagają leczenia specjalistycznego. Jednak czasami mogą okazać się zmianami o charakterze złośliwym (nowotwór jajnika).

    Torbiel jajnika, do czasu kiedy nie zacznie uciskać organów sąsiednich, nie jest wyczuwalna. Po tym czasie wywołuje różne objawy.

Objawy torbieli jajników

1. Zaburzenia cyklu miesiączkowego
2. Krwawienia międzymiesiączkowe
3. Ból podbrzusza
4. Ból jajnika, na którym znajduje się torbiel
5. Ból podczas współżycia
6. Wzdęcia i zaparcia
7. Częste oddawanie moczu
8. Uczucie ciągłego stresu
9. Bóle głowy
10. Omdlenia
11. Mdłości
12. Zbyt obfite lub skąpe krwawienia podczas miesiączki
13. Tkliwość piersi
14. Pojawienie się nadmiernego owłosienia na ciele

W celu rozpoznania torbieli należy przeprowadzić kontrolne badania ginekologiczne i badanie USG.
Torbiele występują niezależnie od wieku kobiety, dlatego tak ważne jest przeprowadzanie badań profilaktycznych w celu wczesnego rozpoznania obecności i rodzaju zmiany.

Rodzaje torbieli jajnika

Podstawowymi rodzajami torbieli jajników są:
• torbiele czynnościowe – pojawiające się zwykle u kobiet w wieku rozrodczym (najczęściej są niegroźne),
• torbiele patologiczne – występują rzadziej i mogą być zmianami złośliwymi (statystycznie częściej występują u kobiet po przebytej menopauzie).

Rodzaje torbieli zależą od przyczyn, które powodują ich powstawanie.
• Torbiele czynnościowe dotyczą zazwyczaj kobiet w wieku rozrodczym. Pojawiają się w wyniku nieprawidłowych zmian hormonalnych zachodzących podczas cyklu miesiączkowego. W czasie prawidłowo przebiegającej owulacji pęcherzyk Graafa dojrzewa i uwalnia gotową do zapłodnienia komórkę jajową. Następnie ten pęknięty pęcherzyk zmienia się w ciałko żółte, które zanika, jeśli nie dojdzie do zapłodnienia. Zdarza się czasami, że pęcherzyk Graafa nie pęknie, tylko zaczyna rosnąć i dochodzi do powstania torbieli pęcherzykowej. Drugi przypadek to taki, kiedy nie dochodzi do ciąży i ciałko żółte nie zaniknie. Wtedy z ciałka żółtego powstaje torbiel. 
    Torbiele czynnościowe najczęściej zanikają po kilku cyklach miesiączkowych i nie wymagają leczenia. Niekiedy lekarz ginekolog może zalecić terapię hormonalną.
• Innym typem torbieli jest tzw. wielotorbielowatość – zespół policystycznych jajników. Do powstania tego schorzenia dochodzi, gdy niedojrzałe pęcherzyki Graafa zmieniają się w małe torbieliki. Leczenie tych torbieli może trwać przez wiele lat. Stosuje się leki hormonalne, które mają za zadanie zahamować powstawanie nowych torbieli i zmniejszyć objętość jajników. Zespół ten jest jedną z częściej występujących przyczyn niepłodności.
• Inne rodzaje torbieli to torbiele patologiczne i należą do nich :
    • torbiel surowicza (prosta),
    • torbiel dermatoidalna (skórzasta),
    • torbiel endometrialna (czekoladowa),
    • torbiel tekaluteinowa.
    Do poważniejszych zmian należy torbiel dermatoidalna (skórzasta). Jest łagodnym torbielowatym potworniakiem. Stanowi ona około 25% wszystkich nowotworów jajnika. Zmiana ta zawiera komórki i tkanki nierozwiniętego płodu (np. tkankę kostną, komórki tłuszczowe). Ich rozmiar jest różny – od kilku milimetrów – do 25 cm. W 10 – 15% przypadków zmiana ta występuje obustronnie, a 1 – 2% tych zmian przekształca się w formę nowotworu złośliwego. Przyczyny ich powstawania nie są wyjaśnione do końca. 
    Torbiele endometrialne (czekoladowe), czyli guzy endometrialne, występują zazwyczaj obustronnie. Ich średnica waha się w granicach 15 – 20 cm. Powstają w wyniku choroby zwanej endometriozą. Endometrioza to stan, w którym błona śluzowa macicy (endometrium) rozprzestrzenia się poza jamę macicy (w przypadku torbieli czekoladowej – w jajnikach). Nieprawidłowe skupiska endometriozy podlegają takim samym zmianom w trakcie cyklu menstruacyjnego, jak prawidłowe endometrium w macicy. W tych nieprawidłowych ogniskach też dochodzi do krwawień miesięcznych, a gromadząca się krew tworzy torbiel. Przybiera ona stopniowo brunatną barwę, stąd pochodzi jej nazwa – torbiel czekoladowa. Najczęstsze objawy to ból w miednicy, bardzo obfite krwawienia miesięczne, ból krzyża podczas miesiączki, może występować niepłodność, ale wiele pacjentek może nie obserwować żadnych objawów. Badania pokazują , że co trzecia kobieta, która miesiączkuje ma kłopoty z błoną śluzową wyściełającą macicę od środka – endometrium. Największe niebezpieczeństwo stwarza pęknięcie takiej torbieli i wylanie się jej zawartości do jamy brzusznej. Może to doprowadzić do zapalenia otrzewnej. Leczenie zależy od rozmiaru guza, zaawansowania endometriozy, nasilenia objawów i planów prokreacyjnych pacjentki. Te torbiele najczęściej usuwa się operacyjnie. 
    Torbiel tekaluteinowa – jest zwykle obustronna i może pojawić się jednocześnie z ciążą. Występuje u kobiet leczonych gonadotropiną. Potrzebne są okresowe kontrole, a do zabiegu kwalifikują się torbiele o średnicy przekraczającej 6 cm i utrzymujące się około trzech miesięcy.

    Nie są znane przyczyny powstawania torbieli u jednych kobiet, a u innych ich brak. Ginekolodzy są jednak zgodni, że nie dziedziczymy skłonności do powstawania cyst. Przyznają jednak, że jeżeli matka miała problemy z gospodarką hormonalną, to występuje duże prawdopodobieństwo powielenia ich u córek.

Nawracające torbiele jajników

    Jeśli u kobiety stwierdzono torbiel jajnika, to powinna się liczyć z tym, że w przyszłości może utworzyć się po raz kolejny. Nawracające torbiele dotyczą przede wszystkim kobiet w wieku rozrodczym, ale mogą pojawić się też u kobiet po menopauzie. Leczenie przeprowadza się lekami hormonalnymi. Aby powstrzymać powstawanie nawracających torbieli jajników lekarz zaleca zmianę trybu życia: unikanie stresu, stosowanie odpowiedniej diety i regularne uprawianie sportu. Kobieta, która wie o swojej skłonności do tworzenia się torbieli, powinna regularnie poddawać się badaniom ginekologicznym.

Diagnostyka i leczenie torbieli jajników

    Wykrycie torbieli na jajniku jest możliwe jedynie podczas badania USG przezpochwowego. Zalecenia przez Polskie Towarzystwo Ginekologiczne są takie, aby każda kobieta, która ukończyła 35 rok życia wykonywała raz w roku takie USG. Natomiast kobiety przyjmujące środki hormonalne (lecznicze i antykoncepcyjne) powinny wykonywać to badanie regularnie bez względu na wiek.
Rodzaj leczenia ustala lekarz diagnozujący pacjentkę. Torbiele małe i bezobjawowe często nie zostają zauważone i same potrafią się wchłonąć. Inne leczy się lekami hormonalnymi, przeciwzapalnymi albo operacyjnie.

Operacja torbieli jajnika jest konieczna, gdy:

• torbiel szybko rośnie, uciska inne narządy i upośledza ich funkcjonowanie,
• istnieje ryzyko pęknięcia cysty,
• występuje ryzyko, że z torbieli rozwinie się choroba nowotworowa (kobiety po 45 roku życia).

    Torbiele złośliwe często są wykrywane za późno, gdyż wcześniej nie dawały żadnych niepokojących objawów. Są bardzo niebezpieczne. Jeśli w czasie badania lekarz zauważy zmianę torbielowato-guzowatą, powinien zlecić dalsze badania (hormonalne), a w przypadku podejrzenia zmian nowotworowych – badanie tzw. markerów nowotworowych.
    Czasami torbiele się skręcają, pękają i powodują krwotok do jamy brzusznej. Jeśli powstanie ropień jajnika i uszkodzi jego tkankę, to konieczne może się okazać usuniecie jajnika.
    Gdy występuje ryzyko zmian nowotworowych, wykonuje się operację metodą tradycyjną. Innym sposobem jest metoda laparoskopowa stosowana przy braku podejrzeń o zmiany nowotworowe. Wykonywana jest głównie u kobiet młodych, które chcą starać się w przyszłości o dziecko.

Torbiele jajników a antykoncepcja hormonalna

    Antykoncepcję hormonalną lekarz ginekolog zleca np. w leczeniu nawracających torbieli czynnościowych. Dobrze dobrany rodzaj hormonów i dawka może zahamować rozwój torbieli poprzez regulację gospodarki hormonalnej u kobiety i powstrzymanie owulacji. Badania pokazują, że przyjmowanie leków antykoncepcyjnych zmniejsza ryzyko powstania i rozwoju raka jajnika. Do wyboru są różne metody antykoncepcji hormonalnej: tabletki, plastry, implanty. Właściwą metodę dobiera lekarz ginekolog, kierując się dobrą tolerancją leku przez pacjentkę oraz wygodę w stosowaniu.
    Nie należy jednak zapominać o przeciwwskazaniach do stosowania leków hormonalnych. Należą do nich:
• problemy zakrzepowo – zatorowe występujące u pacjentki oraz przypadki w rodzinie pacjentki,
• otyłość,
• palenie papierosów,
• żylaki.
    Działania niepożądane leków hormonalnych:
• przyrost wagi,
• bolące piersi,
• bóle głowy,
• nudności,
• plamienia i krwawienia między miesiączkami.

Torbiele jajników w ciąży

    Nawet podczas prawidłowo przebiegającej ciąży może dojść do powstania cyst na jajnikach. Są najczęściej niegroźne, bardzo małe (2 – 4 cm średnicy), wypełnione płynem o cienkich ściankach. Potrafią się wchłonąć podczas rozwoju ciąży. Są widoczne w obrazie USG i wymagają obserwacji.
    W niektórych przypadkach torbiel nie zanika. Jeżeli występują niepokojące objawy takie jak: bóle w dole brzucha, mdłości, wymioty, krwawienia z dróg rodnych, silne bóle głowy to lekarz zleca leczenie hormonalne, antybiotykoterapię lub usunięcie torbieli operacyjnie. Wykonanie zabiegu jest związane z ryzykiem poronienia, ale i tak jest ono mniejsze niż ryzyko związane z pozostawieniem cysty w organizmie kobiety. Torbiel usuwa się głównie metodą laparoskopową, rzadziej w czasie operacji chirurgicznej.

    Torbiele jajników mogą pojawić się także u dziewczynek w wieku dziecięcym. Większość zmian jest łagodna i może sama zaniknąć, jednak u takich dziewczynek należy wykonywać już kontrolne badania USG. Z wiekiem częstotliwość występowania torbieli wzrasta. Cysty mogą powstać u dziewczynek w okresie dojrzewania, gdy dochodzi do zaburzeń w gospodarce hormonalnej. W tym okresie powstają głównie torbiele pęcherzykowe. Czujność powinny zachować te matki, które same miały torbiele, gdyż ryzyko wystąpienia cyst u ich córek jest większe.

    Należy pamiętać, że torbiele występują niezależnie od wieku kobiety. Chociaż najczęściej są niegroźne, to zaniedbane mogą przekształcić się w nowotwór – i dlatego tak ważne jest pamiętanie o badaniach profilaktycznych, które pomogą wykryć je we wczesnym stadium i zapobiegną rozwojowi torbieli jajników.

mgr farm. Marta Boguszewska

Piśmiennictwo u Autorki

Publikacja: marzec 2014