Zapalenie zatok przynosowych to jedna z najczęstszych przyczyn zgłaszania się pacjentów do lekarza pierwszego kontaktu, w krajach o umiarkowanym klimacie. W Stanach Zjednoczonych jest przyczyną 13 milionów wizyt lekarskich rocznie, a koszty leczenia przekraczają 10 miliardów dolarów. W Polsce około 15 % populacji cierpi z powodu przewlekłych infekcji, a ostre dopadają co trzeciego Polaka. Chorują zarówno dzieci, jak i dorośli. Nieleczone lub nieprawidłowo leczone zapalenie zatok może być nie tylko bolesne i uciążliwe, ale też grozi powikłaniami. Wprawdzie te najpoważniejsze (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu, powikłania oczodołowe) zdarzają się rzadko, jednak bywają niebezpieczne nawet dla życia.

Czym są zatoki przynosowe?

    Zatoki przynosowe to upowietrznione jamy w obrębie czaszki, połączone z jamą nosa otworami zwanymi ujściami zatok. Można wyróżnić następujące zatoki przynosowe: klinowe, czołowe, szczękowe oraz komórki sitowe. Wnętrze zatok przynosowych, podobnie jak jamy nosowej, wysłane jest błoną śluzową produkującą wydzielinę, która odpowiada za oczyszczanie i ochronę przed zanieczyszczeniami biologicznymi i fizykochemicznymi. Funkcja tych struktur nie jest do końca wyjaśniona, jednak przyjmuje się, że mają one istotny wpływ w nawilżaniu, ogrzewaniu wdychanego powietrza, stanowią swoistą barierę termoizolacyjną oraz ochronną dla mózgoczaszki i oczodołów.

Co sprzyja zachorowaniu na zapalenie zatok przynosowych?

    Schorzenia zatok przynosowych są związane z niedrożnością ujść zatok, zmniejszeniem liczby lub upośledzeniem funkcji rzęsek (migawek) oraz nadprodukcją lub zmianą gęstości (lepkości) wydzieliny. Najczęściej wywołuje je stan zapalny. Proces zapalny błony śluzowej zatok zawsze obejmuje także jamy nosa.
    Do czynników sprzyjających zachorowaniu na zapalenie zatok przynosowych należą:
• przebyte wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych („przeziębienie”),
• kolonizacja gardła przez paciorkowce grupy A,
• alergiczny nieżyt nosa,
• zanieczyszczenia środowiskowe (dymy),
• zakażenia zębowe lub stan po usunięciu zęba,
• zaburzenia hormonalne,
• czynniki jatrogenne (wentylacja mechaniczna, zgłębnik nosowo-żołądkowy, tamponada nosa, zabiegi stomatologiczne),
• nieprawidłowości anatomiczne (przerost migdałków podniebiennych lub migdałka gardłowego, skrzywienie przegrody nosa, polipy nosa, rozszczep podniebienia),
• pływanie,
• niedobór odporności,
• mukowiscydoza,
• zespół nieruchomych rzęsek,
• nieprawidłowe oczyszczanie śluzowo-rzęskowe w następstwie nieprawidłowej budowy rzęsek (zespół Kartagenera),
• rozstrzenie oskrzeli,
• astma lub triada: nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy, astma i polipy nosa,
• niedojrzałość układu immunologicznego,
• przerost migdałka gardłowego.

    W wyniku tych zmian dochodzi do zalegania wydzieliny, zmniejszenia pH i ciśnienia parcjalnego tlenu w zatokach, co stwarza idealne warunki do namnażania się drobnoustrojów (wirusy, bakterie, grzyby).

Rodzaje zapalenia zatok przynosowych

    Klasyfikacja zapalenia zatok przynosowych opiera się na czasie trwania choroby oraz lokalizacji anatomicznej. O ostrym zapaleniu mówimy wówczas, gdy objawy pojawiają się nagle i utrzymują się do 4 tygodni. Prawidłowo leczone nie pozostawia następstw. Zapalenie podostre charakteryzuje się występowaniem objawów i dolegliwości o minimalnym lub umiarkowanym nasileniu przez 4 – 12 tygodni. Po takim okresie choroby nie dochodzi do zmian przetrwałych i możliwa jest regeneracja błony śluzowej zatok. Przewlekłe zapalenie zatok utrzymuje się co najmniej 12 tygodni i najczęściej jest efektem nieprawidłowo leczonego ostrego (często nawracającego) lub podostrego zapalenia zatok. Nawracające zapalenie zatok przynosowych definiuje się jako co najmniej 4 epizody zapalenia zatok występujące w ciągu roku, z których każdy trwa dłużej niż 7 dni, a pomiędzy nimi objawy kliniczne całkowicie ustępują.

Objawy zapalenia zatok

    Zapalenie zatok zazwyczaj przejawia się zatkaniem i wodnisto-śluzowym lub ropnym wyciekiem z nosa, upośledzeniem węchu, ściekaniem wydzieliny po tylnej ścianie gardła. Towarzyszyć mogą takie objawy jak obrzęk powiek, drapanie w gardle, ból głowy i mięśni, ból twarzy lub szczęki oraz gorączka i osłabienie. Ból lub uczucie pełności w zatokach mogą zwiększać się przy ruchach głowy lub przy ucisku chorej zatoki.
W zapaleniu zatok czołowych ból nasila się przy pochyleniu głowy, zapalenie zatok szczękowych może powodować ból górnej szczęki i policzka, a zapalenie zatok klinowych – szczytu głowy lub ucha. Infekcja zatok sitowych często powoduje ból w okolicy nasady nosa i obrzęk powiek. Zapalenie zatok przynosowych może obejmować np. tylko zatoki szczękowe – i być wywołane przez infekcję zębów i okostnej (zapalenie zębopochodne), częściej jednak obejmuje całość zatok przynosowych.

Wirusy lub bakterie

    Wirusowe zapalenie zatok w przeciwieństwie do bakteryjnego zazwyczaj ma przebieg łagodny, bardziej typowy jest stan podgorączkowy, wydzielina ma charakter śluzowy, a chory może dodatkowo odczuwać bóle mięśni, gardła czy też brzucha. Po 48 godzinach trwania choroby zazwyczaj dochodzi do samoistnej poprawy, a ponad 75% chorych zdrowieje po 7 – 10 dniach – mówi się wtedy o samowyleczeniu. Zakażenie wirusowe często poprzedza infekcję bakteryjną. W zapaleniu o etiologii bakteryjnej objawy są bardziej nasilone (gorączka, ropna wydzielina z nosa, dotkliwy ból głowy lub twarzy). Na ogół objawy bakteryjnego zapalenia zatok nasilają się po 5 dniach trwania choroby i utrzymują się przez przynajmniej 10 dni.

Diagnostyka zapalenia zatok

   Duże znaczenie w diagnostyce zapalenia zatok ma tzw. rynoskopia przednia, którą można wykonać za pomocą wziernika nosowego lub otoskopu. Badanie można ułatwić, podając wcześniej do nosa lek miejscowo obkurczający naczynia krwionośne błony śluzowej. Należy obejrzeć małżowiny oraz przegrodę nosa, ocenić wygląd błony śluzowej oraz poszukiwać polipów i krwawienia. Z kolei tomografię komputerową używa się w rozpoznawaniu zmian sprzyjających rozwojowi przewlekłego zakażenia, powikłań zapalenia zatok, a także w dokładnej ocenie, która zatoka jest objęta procesem zapalnym. Uważa się, iż rutynowe wykonywanie badań radiologicznych czy posiewów wydzieliny w ostrym, niepowikłanym zapaleniu zatok jest kosztowne i bezpodstawne.

Leczenie zapalenia zatok

    Dziś, rzadziej niż w ubiegłych latach, wykonuje się punkcję zatok i operację radykalną, polegającą na całkowitym usunięciu błony śluzowej zatok. Znacznie skuteczniejsza jest operacja przy użyciu mikroskopu oraz endoskopu, która pozwala na poszerzenie ujść zatok, aby wydzielina mogła się swobodnie z nich wydostawać. Tak przeprowadzony zabieg operacyjny daje szansę na całkowite wyleczenie. Jedną z nowszych metod leczenia ostrego zapalenia zatok szczękowych i niektórych przypadków przewlekłego zapalenia zatok jest przepłukiwanie ich wnętrza poprzez punkcję.
    Mimo, że u 40% chorych na ostre zapalenie zatok choroba ustępuje samoistnie, leczenie przeciwbakteryjne jest wskazane w każdym przypadku prawidłowo rozpoznanej infekcji. Celem leczenia wspomagającego jest poprawa czynności nabłonka rzęskowego dróg oddechowych oraz zmniejszenie obrzęku błony śluzowej. Aplikowanie soli fizjologicznej w aerozolu donosowym, nawilżaczy powietrza, ciepłych aerozoli, pary wodnej, substancji o aromatycznym zapachu, nawilża jamę nosową oraz ułatwia usunięcie zaschniętego i gęstego śluzu, co łagodzi dolegliwości. Podawane miejscowe leki zmniejszające przekrwienie błony śluzowej nosa poprzez pobudzenie receptorów alfa-adrenergicznych ograniczają obrzęk, dzięki czemu zmniejsza się uczucie zatkania nosa i niedrożność. Poprawę drożności przewodów nosowych można również uzyskać dzięki doustnym lekom zmniejszającym przekrwienie błony śluzowej.
   Obecnie obowiązujące standardy leczenia zapalenia zatok opierają się na dokumencie zwanym EPOS 2012. Jest to opublikowany przez uznane autorytety laryngologiczne zbiór dyspozycji diagnostyki i leczenia zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa. Według wytycznych do rozpoznania ostrego zapalenia zatok potrzebne jest stwierdzenie co najmniej 2 „dużych” objawów lub 1 objawu „dużego” i 2 „małych”.
    Do objawów „dużych” należą:
• ból lub uczucie ucisku w obrębie twarzy,
• uczucie nabrzmienia twarzy,
• niedrożność nosa,
• ropna wydzielina w jamie nosowej lub jej spływanie po tylnej ścianie gardła,
• osłabienie lub utrata węchu,
• gorączka (tylko w ostrym zapaleniu).
    Do objawów „małych” zalicza sią:
• ból głowy,
• przykry zapach z ust,
• zmęczenie,
• ból zębów,
• kaszel,
• ból ucha,
• uczucie zwiększonego ciśnienia w uchu lub zatkania ucha,
• gorączka (w zapaleniu podostrym lub przewlekłym).
    Im więcej objawów, tym bardziej prawdopodobne jest rozpoznanie bakteryjnego zapalenia zatok. Błędy w rozpoznawaniu tej infekcji rzutują na stosowanie antybiotyków.
    Wytyczne EPOS opracowane są na podstawie wyników badań naukowych i systematyzują oraz ukierunkowują postępowanie diagnostyczno-lecznicze w jednych z najczęstszych problemów zdrowotnych u dzieci i dorosłych.

mgr farm. Karolina Sławińska

Piśmiennictwo dostępne w Redakcji

Publikacja: grudzień 2013