Łupież skóry owłosionej głowy to schorzenie dermatologiczne, cechujące się nadmiernym złuszczaniem się naskórka. Zaliczane jest do grupy chorób łojotokowych o charakterze przewlekłym i należy do najczęściej rozpoznawanych patologii zlokalizowanych w tym obrębie naszego ciała. Łupież jest chorobą powszechnie występującą i może dotyczyć ludzi w każdym wieku, ale zazwyczaj zmiany tego typu stwierdza się w wieku 12 lat i więcej, a swój szczyt zachorowań i nasilenia osiąga około 20 roku życia. Szacuje się, że ta dolegliwość dotyczy od 2,5% do 70% ludności.

Rodzaje łupieżu

    Choroba ta charakteryzuje się obfitym, drobnopłatowym złuszczaniem naskórka skóry owłosionej. Wyróżnia się kilka podtypów łupieżu. Najczęściej jednak rozpoznawane są dwie odmiany – łupież zwykły, inaczej nazywany suchym, oraz łupież tłusty.
• Łupież zwykły najczęściej lokalizuje się w obrębie skóry owłosionej głowy, w rzadkich przypadkach może obejmować także rzęsy i brwi. Klinicznie manifestuje się drobnymi łuskami barwy białej, które bardzo łatwo oddzielają się od podłoża i przypominają konsystencją puder. Skóra jest zazwyczaj niezmieniona zapalnie, a pacjenci nie zgłaszają żadnych dolegliwości, chociaż niekiedy może wystąpić świąd. Po umyciu głowy następuje krótkotrwała poprawa, bardzo szybko jednak złuszczanie nawraca. Łuski nie są mocno związane z podłożem, odpadają pod wpływem czesania włosów (widoczne są szczególnie na ciemnym ubraniu).
• Bardzo często z wiekiem łupież zwykły przekształca się w łupież tłusty, który charakteryzuje się występowaniem żółtych, tłustych łusek, bardzo mocno przytwierdzonych do podłoża. Obserwuje się także nawarstwianie łusek i powstawanie strupów. Łuski zlokalizowane są zazwyczaj na podłożu zapalnym. Pacjenci podają, iż zmianom towarzyszy znaczny świąd oraz wypadanie włosów. Nadmiernemu złuszczaniu komórek naskórka towarzyszy wówczas wzmożone wydzielanie łoju. Jest ono najwyraźniejsze w okolicach bogatych w gruczoły łojowe, czyli w okolicach owłosionej skóry głowy, czoła, fałdów nosowo-wargowych, rzęs, brwi i ucha zewnętrznego. Skóra jest wtedy lśniąca, tłusta, z wyraźnie rozszerzonymi ujściami gruczołów łojowych, które wypełnione są masami łojowo-rogowymi.

Czynniki wpływające na powstawanie łupieżu

    W zdrowej skórze głowy złuszczanie starych komórek oraz tworzenie ich zastępców jest bardzo uporządkowane i kompletne. W skórze z łupieżem proces ten jest przyspieszony w porównaniu z fizjologicznie przebiegającym procesem odnawiania komórek warstwy rogowej (prawidłowo trwa ok. 28 dni). Często nowo powstałe komórki ulegają złuszczeniu jeszcze przed obumarciem. Zaburzenia proliferacji keratynocytów prowadzą do przyspieszonego rogowacenia – w ciągu 7 – 15 dni, co klinicznie objawia się powstawaniem łusek w obrębie skóry owłosionej głowy. Natomiast nie jest do końca znany patomechanizm przyspieszenia tego procesu. Mimo nieustannych badań i obserwacji klinicznych prowadzonych na całym świecie nadal nie udało się ustalić dokładnych przyczyn i procesów prowadzących do powstania łupieżu. Wydaje się, że w jego etiopatogenezie odgrywają rolę czynniki wewnętrzne i zewnętrzne.

    Wśród czynników prowokujących powstawanie i wpływających na zaostrzenie przebiegu łupieżu wyodrębniamy:
a) czynniki wewnętrzne:
• zaburzenia hormonalne,
• osłabienie organizmu,
• nadmierne parowanie,
• słaby poziom higieny osobistej,
• nadwrażliwość typu alergicznego,
• brak wypoczynku,
• stres emocjonalny,
• nadmierne spożycie cukru, tłuszczów nasyconych i skrobi,
• niewłaściwe odżywianie,
• predyspozycje genetyczne,
b) czynniki zewnętrzne:
• nadmierne używanie żeli i lakierów,
• niewłaściwe korzystanie z produktów koloryzujących lub nadmierne wykorzystywanie elektrycznych wałków do włosów,
• zbyt rzadkie stosowanie szamponu do włosów lub niewystarczające spłukiwanie,
• zimny klimat,
• zbyt duże suche ogrzewanie mieszkania,
• częste noszenie nakryć głowy,
• długotrwałe działanie promieniowania ultrafioletowego.

    Jednak głównym sprawcą powstawania łupieżu jest grzyb drożdżopodobny Malassezia spp.(dawniej Pityrosprium spp.) Wyróżniono 7 gatunków rodzaju Malassezia, uwzględniając różnice fenotypowe i biochemiczne. Wśród nich jest 6 gatunków lipidozależnych – M. Furfur, M. Globosa, M. Obtusa, M. Sympodialis, M. Slooffiae, M. Restricta, oraz jeden gatunek lipidoniezależny – M. Pachydermatis. Karmią się one tłuszczem wydzielanym przez gruczoły łojowe skóry głowy. Tłuszcz ten chroni włosy przed wysychaniem oraz toksynami środowiskowymi z powietrza i wody oraz przed promieniowaniem ultrafioletowym. Dlatego grzyby z rodzaju Malassezia od wieków wchodzą w skład normalnej mikroflory owłosionej skóry człowieka. Nadmiar tych grzybów zazwyczaj wywołuje łupież. W liczbie tolerowanej przez organizm bezobjawowo bytują na skórze głowy. Gdy staną się zbyt liczne – stają się zjadliwe, gdyż wydzielają swój metabolit – tzw. wolne kwasy tłuszczowe. Te kwasy drażnią skórę, gdyż mają atrybuty wolnych rodników. Gdy ich liczba na 1 cm2 przekroczy barierę tolerancji skóry, wywoła to gwałtowną reakcję naskórka. Jej skutkiem jest zahamowanie aktywności enzymów błonowych i białek transportujących. Ponadto pojawia się nadaktywność komórek odpornościowych – makrofagów, co skutkuje stanem zapalnym skóry. Pobudzone tym wszystkim keratynocyty, przyspieszają aż 4-krotnie procesy odnowy rogowych łusek naskórka. Pochodną tego jest proporcjonalny wzrost tempa złuszczania się naskórka. A to objawia się obfitym wysiewem płatków złuszczyn naskórka, czyli łupieżem. U pacjentów z łupieżem tłustym kolonii tego grzyba drożdżopodobnego jest bardzo wiele i stanowią one ok. 74% całkowitej mikroflory głowy owłosionej. W prawidłowych warunkach liczba ta wynosi ok. 45%.

    Łupież jest zjawiskiem sezonowym, z największym nasileniem w zimie, a najmniejszym w lecie. Najczęstszymi objawami łupieżu jest drobnopłatkowe złuszczanie z okresowym świądem. Przez wiele lat istniał pogląd, że łupież w niektórych przypadkach może prowadzić do łysienia. Obecnie wyklucza się taką możliwość i choć te problemy mogą współistnieć, to nie ma żadnych udokumentowanych dowodów związku łysienia z łupieżem. Natomiast najczęściej po wyłysieniu nasilenie łupieżu ulega zmniejszeniu lub ustępuje on całkowicie.

Leczenie łupieżu

    Leczenie łupieżu skóry owłosionej głowy zależy od umiejscowienia i nasilenia zmian skórnych. Aktualnie na rynku występują przede wszystkim preparaty o działaniu miejscowym. Mają postać szamponów, olejków, płynów lub kremów. Najczęściej leczenie łupieżu opiera się na szamponach zawierających odpowiednie substancje lecznicze. Skuteczność lecznicza szamponów wzrasta, gdy pacjent pozostawia spieniony preparat na skórze głowy przez kilka minut. Złuszczanie się naskórka jest naturalnym procesem, dlatego też nie może zostać całkowicie wyeliminowane, a jedynie kontrolowane i utrzymywane w normalnych granicach. Służą do tego m.in. środki cytostatyczne, keratolityczne oraz przeciwgrzybicze.
• Wśród preparatów cytostatycznych wyróżniamy przede wszystkim siarczek selenu oraz dziegcie mineralne. Ich działanie polega na zwolnieniu tempa regeneracji komórek naskórka. Zdarza się dość często, iż po zaprzestaniu stosowania tych preparatów objawy choroby powracają.
• Do grupy środków keratolitycznych zaliczamy preparaty siarki, kwas salicylowy, mocznik i dziegcie. Dzięki nim dochodzi do usunięcia komórek zrogowaciałego naskórka. W wyniku działania złuszczającego i keratolitycznego po pewnym czasie może dojść do ścieńczenia powierzchownych warstw skóry owłosionej, a w konsekwencji doprowadzić do trwałych zaburzeń bariery ochronnej naskórka. Leki te stosuje się w leczeniu nasilonych postaci łupieżu tłustego.
• Natomiast preparaty o działaniu przeciwgrzybiczym to: siarczek selenu, pirytionian cynku, imidazole (klotrimazol, flutrimazol, ketokonazol) oraz cyklopiroksolamina. Ze względu na udział zakażenia Malassezia spp w etiopatogenezie łupieżu bardzo skuteczne są szampony zawierające leki przeciwgrzybicze, pochodne imidazolowe. W wyniku hamowania cytochromu P450 w obrębie komórek grzyba, doprowadzają do zaburzeń biosyntezy ergosterolu niezbędnego do budowy błony komórkowej grzybów. Lekiem o wielokierunkowym działaniu (grzybobójczym, przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym) wykorzystywanym w leczeniu łupieżu jest cyklopiroksamina. Wpływa ona na hamowanie wzrostu patogennych grzybów, Gram(+) i Gram(-) bakterii oraz syntezy prostaglandyn i leukotrienów.

Ważna także dieta

    Preparaty przeciwłupieżowe powinny być systematycznie zastępowane środkami z innych grup w celu uniknięcia szybkiej utraty wrażliwości na daną substancję leczniczą. Po zakończeniu leczenia należy stosować profilaktykę przeciwłupieżową, czyli używać odpowiednich szamponów, emulsji, kremów, odżywek zmniejszających łojotok. Jako uzupełniającą terapię zaleca się dietę bogatą w witaminy z grupy B (drożdże spożywcze oraz kiełki pszenicy zawierają duże ilości przede wszystkim witaminy B6 – bardzo istotnej w kontroli łupieżu). Także jaja kurze i kapusta dostarczają dużych ilości witaminy B6, a oprócz tego także siarki. Oprócz suplementacji witamin z grupy B, dla zdrowia skóry wskazane może być dodanie witaminy A i E. Dla poprawy zdrowia skóry głowy może być też rekomendowany dodatek preparatów krzemowych. Ostatnio zwraca się uwagę na konieczność suplementacji w diecie egzogennych kwasów tłuszczowych. Jednym z dobrych źródeł kwasu gamma-linolenowego jest olej z pierwiosnka, łatwo absorbowany przez organizm.

Dodatkowe wskazówki
 

    W celu uniknięcia zachorowania na łupież skóry owłosionej głowy wskazane jest również stosowanie odpowiedniej pielęgnacji włosów i stosowanie odpowiednio dobranego do rodzaju skóry głowy szamponu. Włosom najlepiej służy naturalne suszenie, w przypadku konieczności użycia suszarki strumień powietrza powinien być letni. Należy unikać sytuacji stresowych i wprowadzić odpowiednią aktywność fizyczną, a w przypadku zaburzeń hormonalnych zaleca się podjęcie właściwego leczenia hormonalnego.

mgr farm. Karolina Sławińska
Publikacja: marzec 2014

Piśmiennictwo

1. Marta Wysocka: „Łupież jako objaw – jego etiopatogeneza, leczenie i zapobieganie. Dandruff as a symptom – etiopathogenesis, treatment and prevention.” Nowa Medycyna 3/2002
2. Baran E., Szepietowski J., Maleszka R. i wsp.: „Łojotokowe zapalenie skóry i łupież: konsensus postępowania terapeutycznego. Wytyczne rekomendowane przez Polskie Towarzystwo Dermatologiczne.” Dermatol. Klin. 2006; 8: 229-34.
3. Ligia Brzezińska-Wcisło, Dominika Wcisło-Dziadecka, Anna Lis-Święty, Dorota Trzmiel: „Łupież i łojotokowe zapalenie owłosionej skóry głowy – patogeneza, obraz kliniczny oraz aspekty terapeutyczne. Dandruff and seborrhoeic dermatitis of the scalp – pathogenesis, clinical picture and therapeutic aspects.” Post Dermatol. Alergol. 2007; XXIV, 2: 59–64
4. Hort W, Nilles M, Mayser P.: „Malassezia yeasts and their significance in dermatology.” Hautarzt 2006; 57: 633-43
5. Agnieszka Zawirska, Zygmunt Adamski: „Grzyby z rodzaju Malassezia. Nowe informacje. Yeast of the genus Malassezia. New data.” PdiA 2004; XXI, 2: 97–103