Jak powstaje mocz? Poznajmy trochę anatomii…

    Mocz z łac. urina wytwarzany jest w nerkach i zawiera produkty przemiany materii i substancje szkodliwe dla ustroju. Do nerki za pomocą tętnicy nerkowej trafiają wraz z krwią produkty przemiany materii tj. mocznik, nadmiar wody oraz inne substancje zbędne, szkodliwe lub toksyczne dla organizmu. Podstawową funkcjonalną jednostką nerki jest nefron, który składa się z ciałka nerkowego otoczonego torebką Bowmana i kanalików nerkowych. Kanalik kręty pierwszego rzędu wychodzi z kłębuszka, przechodzi w pętlę Henlego, następnie jest kanalik kręty drugiego rzędu, który przechodzi w kanalik zbiorczy, czyli prosty. Mocz powstaje w trakcie trzech etapów: filtracji, resorpcji i zagęszczania, czyli wydzielania kanalikowego. Filtracja, czyli przesączanie zachodzi przez ściany naczyń włosowatych kłębuszka i przez ścianę torebki Bowmana. Przechodząca krew przez kapilary ulega filtracji i powstaje mocz pierwotny, składający się z wody, związków azotowych (mocznika, kwasu moczowego, amoniaku), chlorków, siarczków, fosforanów, białka, tłuszczy, węglowodanów i witamin. Przez nerkę przechodzi około 1200ml krwi w ciągu 1 minuty, czyli ¼ całej krwi pompowanej przez serce. Gdyby skład moczu był taki sam, jak skład przesączu kłębuszkowego (tj. moczu pierwotnego), należałoby wspomnieć, iż jego wydalanie byłoby marnotrawieniem dużych ilości substancji odżywczych. Dlatego też drugim etapem powstawania moczu jest resorpcja, czyli wchłanianie zwrotne. Zachodzi ona w kanalikach nerkowych i polega na wchłonięciu z moczu pierwotnego cennych substancji tj. glukozy, soli mineralnych, witamin. Natomiast w pętli Henlego następuje zagęszczanie moczu, czyli resorpcja wody. W ten sposób powstaje mocz ostateczny zawierający już tylko wodę, związki azotowe, chlorki, siarczyny czy fosforany. Mocz ostateczny z kanalików nerkowych wpada do kanalików zbiorczych i miedniczek nerkowych, skąd trafia do moczowodów. Moczowodem spływa do pęcherza moczowego i przez cewkę moczową jest wydalany na zewnątrz organizmu.

Skład moczu

    Dobowa ilość wydalanego przez człowieka moczu waha się od 600 do 2500 ml, co jest uzależnione od wielu czynników m.in. ilości spożywanych płynów i temperatury otoczenia. Normalny mocz posiada jasnożółtą barwę, zawiera 96% wody, 1,5% różnych soli i 2,5% azotowych produktów przemiany materii, głównie mocznika i śladowe ilości innych związków np. barwników żółciowych, które właśnie nadają mu charakterystyczny zapach i kolor. Należy pamiętać, iż zdrowy mocz nie powinien zawierać cukru, białek, czerwonych i białych krwinek, a także bakterii.
Jak prawidłowo przygotować próbkę do badania?
    Badanie ogólne moczu wchodzi w skład badań okresowych, czyli tych, które co jakiś czas powinny być przeprowadzane kontrolnie. Dane, jakich dostarcza informują o stanie zdrowia człowieka. Jest ono bardzo przydatne w diagnostyce chorób układu moczowego oraz diagnostyce schorzeń narządów, które wpływają na produkcję i skład moczu. Powinny być wykonywane we wszystkich chorobach w przebiegu, których może dojść do zajęcia nerek. Należy wspomnieć, iż badanie ogólne moczu wymaga odpowiedniego przygotowania. Organizm osoby oddającej mocz musi być wypoczęty, ponieważ takie czynniki jak niewyspanie, nadmierny wysiłek fizyczny lub przewlekłe przemęczenie mogą fałszować wynik badania. Dlatego też wskazane jest, aby pacjent dzień przed badaniem nie wykonywał ciężkich prac fizycznych, odpowiednio się wyspał oraz zrezygnował z diety wysokobiałkowej. Kobiety oddające mocz nie powinny mieć miesiączki, ponieważ obecność krwi w moczu także może wskazywać na objawy patologii układ moczowego. Mocz pobierany jest obecnie do plastikowych pojemników niejałowych lub jałowych, jeśli wykonywany jest posiew moczu (dodatkowo zapakowany w folię). Najlepszym materiałem do badania jest pierwszy mocz poranny, ponieważ zawiera on największą ilość składników, ze względu na długi czas przesączania. Przed oddaniem moczu ważne jest, aby pacjent dokładnie umył okolice zewnętrznych narządów płciowych. Zgodnie z żargonem laboratoryjnym pobieramy mocz „ze środkowego strumienia”. Oznacza to, iż pierwszą porcję ok. 50 ml moczu oddajemy do toalety, a pozostałą zbieramy do pojemniczka, który natychmiast zamykamy. Pobraną próbkę należy dostarczyć do laboratorium w możliwie najkrótszym czasie, nie powinien być on dłuższy niż 2 godziny od pobrania. Nieprzestrzeganie odpowiednich zasad podczas pobierania moczu, prowadzi da zafałszowania wyniku badania, co wiąże się oczywiście z błędną oceną stanu zdrowia i dalszą niepotrzebną diagnostyką.

Wyniki badania moczu

    Ogólne badanie moczu polega na ocenie próbki pod kątem cech fizycznych, biochemicznych i obecności komórek bakterii, wałeczków i kryształów. Do właściwości fizycznych zaliczamy barwę, przejrzystość, ciężar właściwy i zapach.
Barwa
    Prawidłowy mocz jest przejrzysty, ma zabarwienie jasnożółte (słomkowe). W przypadku odwodnienia organizmu dochodzi do intensywnego zagęszczenia moczu, co daje nam barwę pomarańczową, a przy spożyciu dużej ilości płynów barwa moczu ulega rozjaśnieniu i może stać się prawie bezbarwna. Pomarańczowe lub zielonkawe zabarwienie moczu może świadczyć o chorobie wątroby lub dróg żółciowych. Mętne zabarwienie moczu może być związane z obecnością bakterii, elementów nabłonkowych, śluzu lub tłuszczu.
Ciężar właściwy
    Ciężar właściwy moczu zwany także gęstością względną moczu wynosi 1,023 – 1,035 g/cm3. Zależy on przede wszystkim od zawartości w moczu chlorku sodu i mocznika. Duża gęstość względna moczu (powyżej 1,030 g/cm3) może wystąpić w przypadku:
- znacznego odwodnienia (biegunka, wymioty, wysiłek fizyczny),
- przy obecności glukozy w moczu (cukrzyca).
    Obniżenie ciężaru właściwego obserwujemy w przypadku niewydolności nerek, a w przypadku ciężkiej niewydolności wynosi on około 1,010 g/cm3. Wpływ na ciężar właściwy mają hormony (głównie wazopresyna), poziom potasu i wapnia we krwi, sprawność procesów przesączania kłębuszkowego w nerkach.
Właściwości chemiczne
    Badając właściwości chemiczne oznaczamy pH moczu, obecność takich składników jak białko, glukoza, ciała ketonowe, urobilinogen, azotyny oraz obecność wałeczków i kryształów.
Obecność białka w moczu
    W prawidłowym moczu białko nie występuje. Białkomocz jest stanem patologicznym świadczącym o wielu chorobach rozwijających się w organizmie. Wyróżniamy:
- białkomocz fizjologiczny – dobowa utrata ≤ 250 mg – może pojawić się po nadmiernym wysiłku fizycznym, podczas przyjmowania niektórych leków np. NLPZ lub obniżających ciśnienie krwi (inhibitory konwertazy angiotensyny), przy przegrzaniu lub gwałtownym ochłodzeniu organizmu;
- białkomocz patologiczny – dobowa utrata białka z moczem wynosi ≥ 500 mg.
Obecność białka w moczu może być konsekwencją:
- choroby nerek – najczęstsze kłębuszkowe zapalenie nerek, cukrzycowa choroba nerek, śródmiąższowe zapalenie nerek,
- choroby dróg moczowych – zakażenie układu moczowego, zapalenie gruczołu krokowego,
- choroby układu krążenia – ciężkie nadciśnienie tętnicze, zakrzepica żył nerkowych, niewydolność serca,
- choroby krwi – szpiczak mnogi,
- choroby autoimmunologiczne – toczeń rumieniowaty.
Obecność glukozy (cukru) w moczu
    Prawidłowy mocz zawiera tylko śladowe ilości glukozy, ponieważ prawie całkowicie ulega resorpcji w trakcie powstawania moczu ostatecznego. Glikozurię (glukoza w moczu) można podzielić na nerkową i pozanerkową. Nerkowa glikozuria ma miejsce przy nieprawidłowej pracy nerek, ale przy prawidłowym poziomie glukozy we krwi. Natomiast w glikozurii pozanerkowej stężenie glukozy we krwi przekracza także dozwolone normy. Jest to związane z cukrzycą typu I i II.
Obecność ciał ketonowych
    Ciała ketonowe są to produkty przemian metabolicznych: kwas 3-hydroksymasłowy, aceton oraz kwas acetooctowy. W prawidłowym moczu one nie występują. Obecność ciał ketonowych w moczu stwierdza się:
- w okresie głodzenia się lub podczas drastycznych kuracji odchudzających,
- w kwasicy moczanowej,
- przy uporczywych wymiotach.
Bilirubina i urobilinogen w moczu
    U osób zdrowych w moczu fizjologicznym bilirubina nie występuje. Pojawienie się jej w moczu może świadczyć o uszkodzeniu wątroby, wirusowym zapaleniu wątroby czy żółtaczce mechanicznej. Urobilinogen może natomiast występować w śladowych ilościach w moczu fizjologicznym. Zwiększone wydalanie tego barwnika może mieć miejsce w chorobach wątroby i dróg żółciowych.
Obecność krwinek czerwonych w moczu
    W prawidłowym badaniu moczu ilość krwinek czerwonych stwierdzana w osadzie moczu nie powinna przekraczać 3 w polu widzenia. Jeżeli obecność krwinek czerwonych wychodzi tylko podczas badania mikroskopowego, mówimy wówczas o krwiomoczu mikroskopowym (mikrohematuria). Natomiast widoczna zmiana zabarwienia moczu już gołym okiem to krwiomocz makroskopowy (makrohematuria). Możliwe przyczyny krwiomoczu:
- choroby nerek: kłębuszkowe zapalenie nerek, kamica nerkowa,
- choroby dróg moczowych: zapalenie pęcherza moczowego, rak pęcherza moczowego, zakażenie cewki moczowej, rak prostaty,
- zaburzenia krzepnięcia,
- urazy.
    Należy pamiętać, iż każde krwawienie z dróg moczowych trzeba poddać dalszej diagnostyce. Krwiomocz może mieć wiele przyczyn, najczęściej są to stany zapalne w organizmie eliminowane zwykłą farmakoterapią. Jednak zdarza się, iż hematuria może świadczyć o poważnej patologii wymagającej szybkiego postępowania terapeutycznego.
Obecność krwinek białych w moczu
   W prawidłowym badaniu ogólnym moczu liczba leukocytów nie powinna przekraczać 4-5 w polu widzenia. Zwiększona liczba leukocytów to leukocyturia, natomiast, jeśli liczba leukocytów w moczu jest tak duża, iż powoduje zmętnienie lub zmianę zabarwienia moczu, to stan taki nazywa się ropomoczem. Przyczyny nieprawidłowej liczby leukocytów:
- zakażenia układu moczowego, zwykle pęcherza lub odmiedniczkowe zapalenie nerek,
- zapalenie gruczołu krokowego u mężczyzn,
- śródmiąższowe zapalenie nerek,
- kamica układu moczowego.
    W przypadku stwierdzenia leukocytów w moczu, wskazane jest wykonanie dodatkowych badań, które potwierdzą zakażenie. Najprostszym badaniem jest posiew moczu.
Wałeczki w moczu
    Wałeczki są to cylindryczne skupiska substancji białkowych, zbudowane głownie z białka Tamma-Horsfalla, wydzielane do światła cewki nerkowej w ramieniu wstępującym pętli Henlego. Wałeczki mogą zawierać w sobie różne elementy z osadu moczu, na podstawie których określa się ich morfologię i dokonuje podziału. Najczęściej spotykane to wałeczki szkliste, niemające żadnego znaczenia diagnostycznego. Stwierdzenie obecności innych typów wałeczków świadczy o patologii nerek, natomiast u osoby bez choroby nerek mogą one wystąpić na skutek nadmiernego wysiłku fizycznego lub wysokiej gorączki. Rodzaje wałeczków wskazujące na choroby nerek:
- wałeczki ziarniste, nabłonkowe – zbudowane z komórek lub ich fragmentów, mogą być objawem uszkodzenia nerek,
- wałeczki erytrocytowe – zbudowane z erytrocytów, wskazują na kłębuszkowe zapalenie nerek,
- wałeczki leukocytowe – zbudowane z leukocytów, wskazują na śródmiąższowe zapalenie nerek,
- wałeczki tłuszczowe – mogą występować w zespole nerczycowym.
    Duża liczba wałeczków ulega rozpuszczeniu w środowisku zasadowym, dlatego w moczu zasadowym są ona mniej obserwowane.
Kryształy w moczu
W osadzie moczu występują najczęściej kryształy szczawianu wapnia, kwasu moczowego, moczany, kryształy węglanu wapnia, fosforanu magnezowo-amonowego. Są one obecne także w moczu u ludzi zdrowych, jednak zwiększona ich liczba świadczy o kamicy nerkowej. Ustalenie ich rodzaju wskazuje na rodzaj substancji, z których zbudowane są złogi, co jest pomocne w leczeniu kamicy. 

   Podsumowując należy zaznaczyć, iż badanie ogólne moczu jest często niedocenionym, ale niezmiernie ważnym narzędziem wykorzystywanym w diagnostyce laboratoryjnej. Jest ono powszechne, tanie, proste do wykonania, a do tego całkowicie nieinwazyjne. Jedna mała próbka jest nam w stanie powiedzieć bardzo dużo o stanie naszego zdrowia, umożliwia rozpoznanie choroby nerek i dróg moczowych. Badanie jest pomocne w diagnozowaniu cukrzycy i żółtaczki. Nie należy go bagatelizować. Każdy z nas powinien je wykonywać przynajmniej raz w roku.

mgr farm Agnieszka Niedziela-Latosiewicz

Publikacja: 2013

Bibliografia:
„Podręcznik chorób wewnętrznych” E. Szczeklika
„Biologia” C. A. Villee
„Jak czytać i rozumieć wyniki badań lekarskich” lek. med. I. Barcińska
www.badanie-moczu.pl
www.aptekarzpolski.pl