Kto z nas choć raz w życiu nie skarżył się na dolegliwości ze strony dolnego odcinka przewodu pokarmowego? Do najczęstszych objawów zaliczyć możemy: ból brzucha lub ból okolicy odbytu, krwawienie, zaburzenia rytmu wypróżnień (zaparcia, biegunki), obecność śluzu w stolcu, nietrzymanie gazów i stolca oraz świąd odbytu. Czy należy te objawy bagatelizować, czy to tylko kwestia złego stylu życia i odżywiania? Oczywiście, że nie, bowiem mogą to być pierwsze symptomy poważnych problemów jelita grubego. Do najważniejszych z nich należą: nieswoiste zapalenia jelit oraz rak jelita grubego. Występują u osób w różnym wieku, niezależnie od płci ani miejsca zamieszkania, przez co coraz częściej stają się jednym z podstawowych przyczyn naszych wizyt u lekarza. Na co zwrócić uwagę, aby zawczasu reagować? Pomocna w tym będzie krótka charakterystyka wyżej wymienionych jednostek chorobowych.

Nieswoiste zapalenia jelit

    Na początek scharakteryzujemy nieswoiste zapalenia jelit (NZJ), do których zalicza się wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) oraz chorobę Leśniowskiego-Crohna (ChLC). Jest to grupa idiopatycznych chorób przewodu pokarmowego o charakterze przewlekłym. Obie jednostki istotnie ograniczają życie chorego i potencjalnie mogą prowadzić do przewlekłej niepełnosprawności. Objawy występujące u pacjentów dotkniętych tym schorzeniem dotyczą nie tylko przewodu pokarmowego. Znaczna część chorych uskarża się na objawy spoza przewodu pokarmowego oraz na problemy emocjonalne, psychologiczne i pogorszenie samopoczucia.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego

    Uważa się, że w etiopatogenezie wrzodziejącego zapalenia jelita grubego istotną rolę odgrywają zaburzenia immunologiczne u osób predysponowanych genetycznie, narażonych na wpływ czynników środowiskowych, niemniej jednak szczegóły tych zjawisk nie są dobrze poznane. Choroba ta dotyczy zazwyczaj ludzi młodych – szczyt zachorowań przypada między 20. a 40. rokiem życia. Zapadalność na WZJG w Europie wynosi około 10 nowych przypadków na 100 tys. ludności rocznie. Wiele danych epidemiologicznych pokazuje, że częstość występowania tego schorzenia w ostatnich latach wzrasta. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest przewlekłym i rozlanym procesem zapalnym dotyczącym błony śluzowej jelita grubego. Charakterystyczną cechą jest ciągłość zmian zapalnych rozpoczynających się od odbytnicy. Mogą więc one dotyczyć odbytnicy lub odbytnicy i okrężnicy. Choroba jest nieuleczalna, w jej przebiegu występują naprzemiennie okresy zaostrzeń i remisji.
Najczęstszym objawem WZJG jest biegunka z domieszką świeżej krwi, w ciężkim rzucie choroby liczba wypróżnień może wynosić kilkadziesiąt na dobę. Mogą temu towarzyszyć bóle brzucha, gorączka, odwodnienie, niedożywienie i objawy niedokrwistości. U części pacjentów występują ponadto tzw. objawy i powikłania pozajelitowe, obejmujące najczęściej zmiany stawowe oraz skórne. Rzadkim, ale źle rokującym powikłaniem pozajelitowym WZJG jest pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych. U pacjentów z WZJG zwiększone jest także ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Leczenie przyczynowe WZJG nie jest znane. Oprócz farmakoterapii, bardzo ważną rolę w terapii WZJG odgrywa leczenie chirurgiczne.

Choroba Leśniowskiego-Crohna

    Choroba Leśniowskiego-Crohna jest pełnościennym, odcinkowym procesem zapalnym, który może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmowego – od jamy ustnej aż do odbytu. Choroba występuje najczęściej u ludzi młodych, a szczyt zachorowań przypada między 16. a 25. rokiem życia. Częstość występowania choroby u kobiet i mężczyzn jest porównywalna. W Polsce częstość zachorowań wzrasta. Szacuje się, że na ChLC w naszym kraju cierpi około 15 tysięcy osób, choć ostatnie obserwacje wskazują, że jest to liczba zaniżona. Etiologia choroby nie jest w pełni poznana. Uważa się, że współudział czynników środowiskowych, immunologicznych oraz genetycznych prowadzi do przewlekłego procesu zapalnego przewodu pokarmowego. Uszkodzenie ma swój początek w błonie śluzowej. Z czasem dochodzi do zajęcia całej ściany jelita, co może powodować powstanie przetok, ropni i zwężeń. Cechą charakterystyczną ChLC jest jej fazowy przebieg: okresy zaostrzeń objawów klinicznych występują naprzemiennie z okresami remisji choroby.
    Oprócz zmian w przewodzie pokarmowym mogą występować objawy pozajelitowe (20–30% chorych) – najczęściej zmiany skórne i stawowe. Nie jest znane leczenie przyczynowe ChLC. Stosowane obecnie leczenie farmakologiczne ma na celu zmniejszenie aktywności układu odpornościowego skierowanej przeciwko tkankom przewodu pokarmowego. Ważną rolę w terapii choroby Leśniowskiego-Crohna odgrywa także leczenie chirurgiczne.

    Rozpoznanie tych chorób opiera się na całokształcie obrazu klinicznego oraz wynikach badań endoskopowych. Poza typowym obrazem klinicznym u wielu pacjentów występują objawy niecharakterystyczne, a wyniki badań dodatkowych są niejednoznaczne. Dlatego też leczenie bywa trudne, wieloletnie i uciążliwe.

Rak jelita grubego

    Na koniec opiszemy najgroźniejszy przypadek chorób jelit, czyli rak jelita grubego. Oceniany jest jako drugi najczęstszy nowotwór u mężczyzn i kobiet, a w Polsce w ciągu ostatnich dziesięcioleci stwierdzono znaczny wzrost zachorowalności i umieralności na tę chorobę.

Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania

    Większość nowotworów jelita grubego stanowią tzw. nowotwory sporadyczne, w etiologii tylko około 5-10% raków mają udział czynniki dziedziczne. Większa zapadalność na nowotwory jelita grubego wiąże się z niektórymi zespołami uwarunkowanymi genetycznie np. zespołem Lyncha, zespołem gruczolakowatej polipowatości rodzinnej, zespołem Peutza i Jeghersa. Wśród czynników środowiskowych największe znaczenie ma dieta uboga w błonnik (warzywa i owoce), witaminy i wapń, natomiast zawierająca dużo krwistego mięsa i tłuszczy zwierzęcych. Do innych czynników zwiększających ryzyko zachorowania należy palenie tytoniu i zespół metaboliczny (u mężczyzn). Hormonoterapia zastępcza preparatami złożonymi, zawierającymi estrogen i progesteron oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne (NSLP) mają działanie protekcyjne. NSLP zmniejszają częstość nawrotów sporadycznych polipów gruczołowych. Do chorób znacząco zwiększających ryzyko zachorowania należą: wrzodziejące zapalenie jelita grubego (proporcjonalnie do czasu trwania choroby) i choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wcześniejsze zachorowanie na raka jelita.

Niepokojące sygnały

    Rak jelita grubego należy do jednych z bardziej podstępnych nowotworów, gdyż przez długi czas rozwija się bezobjawowo. Są jednak sygnały, które powinny wzbudzić w nas niepokój:

• dokuczliwe zaparcia,
• biegunki połączone z oddawaniem dużej ilości gazów, które utrzymują się przez wiele tygodni,
• anemia, a przez to osłabienie sprawności, większa podatność na zmęczenie i podwyższona temperatura,
• bóle w dole brzucha i dolnych partiach pleców, uczucie dyskomfortu, nudności i wymioty, trudności w przełykaniu,
• nudności oraz poczucie niepełnego wypróżnienia,
• ślady krwi na papierze lub bieliźnie, krwawienia z odbytu.

Metody wykrywania choroby

    Mimo postępów w leczeniu, umieralność z powodu raka jelita grubego jest znaczna. Jednym ze sposobów ograniczenia liczby zgonów są badania przesiewowe ukierunkowane na wykrywanie mniej zaawansowanych nowotworów w populacji bez objawów klinicznych. Metodami przesiewowymi stosowanymi do wykrywania nowotworów jelita grubego są:

• próba na krew utajoną w stolcu,
• fibrosigmoidoskopia,
• kolonoskopia.
•     Pierwsza z tych metod prowadzi wprawdzie do zmniejszenia umieralności, ale musi być powtarzana co 1-2 lat. Testy do wykrywania krwi utajonej w kale są już dostępne w sprzedaży do samodzielnego wykonania w domu.

W przypadku fibrosigmoidoskopii wystarcza wykonywanie badań co 5 lat, lecz w najlepszym razie obejmuje ona jedynie odbytnicę i lewą połowę okrężnicy. Tymczasem rozkład nowotworów w okrężnicy jest dość równomierny i pożądana jest ocena całego jelita grubego. Dlatego preferowaną metodą przesiewową wydaje się obecnie pełna kolonoskopia. Metodę tę stosuje się na masową skalę w Polsce. Dowiedziono jej skuteczności w wykrywaniu mniej zaawansowanych i lepiej rokujących nowotworów (raki i zaawansowane gruczolaki wykryto łącznie u 5,6% badanych) oraz bezpieczeństwa (tylko 0,1% powikłań). Wykazano także istnienie większego ryzyka nowotworowego u mężczyzn w porównaniu z kobietami. Zgodnie z wynikami tego, jak dotąd, największego badania zasady doboru kandydatów do badań przesiewowych mogą ulec zmianie i uwzględnić nie tylko wiek (>50 lat), lecz także płeć (rozpoczynanie badań u kobiet o 10 lat później niż u mężczyzn) oraz wywiady rodzinne w kierunku raka jelita grubego. Odstęp czasu jaki obecnie jest przyjęty w badaniach przesiewowych z bezpośrednim wykorzystaniem kolonoskopii wynosi 10 lat.
Większość osób nadal wyraża niechęć poddaniu się tym badaniom, w głównej mierze z braku posiadanej wiedzy na temat ich przebiegu. Dlatego też ważne jest, aby informować ludzi, jak wygląda to badanie i jakie ma znaczenie na wczesne wyrywanie raka.

Jak zmniejszyć zagrożenia wystąpienia raka jelita grubego?

    Zachorowalność na raka jelita grubego zależy od czynników genetycznych, środowiskowych, ale także od czynników związanych ze stylem życia. Niewielkie zmiany w stylu życia, a mianowicie stosowanie właściwej diety, utrzymanie prawidłowej masy ciała i dbałość o sprawność fizyczną, rezygnacja z palenia tytoniu i ograniczenie spożycia alkoholu, pozwalają zmniejszyć zagrożenia wystąpienia raka jelita grubego. Wymienione zmiany zachowań zdrowotnych są możliwe do przeprowadzenia przez każdego człowieka i nie zależą w znacznym stopniu od czynników środowiska zewnętrznego i czynników genetycznych. O tym jak ludzie dbają o własne zdrowie decyduje świadomość zdrowotna, kształtowana przez posiadaną wiedzę, która pełni ważną funkcję regulującą i kontrolującą ludzkie zachowania w odniesieniu do zdrowia.
Kluczowym zadaniem jest przekazywanie odpowiedniej wiedzy i ugruntowanie przekonania, że stan naszego zdrowia w dużym stopniu zależy od nas samych. Posiadany stan wiedzy stanowi sprzyjające podłoże dla wzbudzenia w człowieku potrzeby utrzymania zdrowia i pozwala dokonywać racjonalnych wyborów w przyjmowaniu wzorców prozdrowotnego stylu życia. Prozdrowotny styl życia w aspekcie ograniczenia zachorowalności na raka jelita grubego polega na: zwiększeniu aktywności fizycznej, zmianie zwyczajów żywieniowych, ograniczeniu spożycia alkoholu i eliminacji nikotyny. Tak więc zdrowie populacji wymaga działań profilaktycznych na trzech płaszczyznach: eliminacji nałogów, propagowania zdrowej żywności i propagowania systematycznej aktywności fizycznej.

    Istotną sprawą w zapobieganiu zachorowań na ciężkie choroby są odpowiednie działania profilaktyczne. Polegają na uświadomieniu ludziom tego, że środowisko naturalne i społeczne oraz własne zachowania zdrowotne i styl życia są głównymi determinantami zdrowia, natomiast niedostatek zachowań prozdrowotnych oraz wzrost występowania czynników zagrażających zdrowiu są bezpośrednią przyczyną chorób i przedwczesnej śmierci.

mgr farm. Karolina Sławińska

Publikacja: 2013

Piśmiennictwo
1. Joanna Andrzejewska, Dorota Talarska, Michał Michalak, Krzysztof Linke: „Quality of life in patients with Crohn’s disease and ulcerative colitis. Comparative analysis. Jakość życia osób z chorobą Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego. Analiza porównawcza”. Przegląd Gastroenterologiczny 2009; 4 (5): 251–255
2. Bartłomiej Antoni Ziółkowski, Agnieszka Pacholec, Jacek Teodor Muszyński: „Alarm symptoms, risk factors for digestive tract cancer and readiness to participate in an endoscopic screening program. Objawy alarmowe, czynniki ryzyka wystąpienia raka przewodu pokarmowego i gotowość do udziału w endoskopowych badaniach przesiewowych”. Przegląd Gastroenterologiczny 2013; 8 (2): 108–114
3. Paweł Kustosz, Marek Durlik: „Molecular pathogenesis of Crohn’s diseas. Molekularne patomechanizmy choroby Leśniowskiego-Crohna”. Przegląd Gastroenterologiczny 2013; 8 (1): 21–26
4. Ludwika Jakubowska-Burek, Izabella Warmuz-Stangierska, Elżbieta Kaczmarek, Marcin A. Kucharski, Emilia Marcinkowska, Włodzimierz Szczepaniak, Dorota Mańkowska Wierzbicka, Marian Grzymisławski, Krzysztof Linke, Jerzy Sowiński, Agnieszka Dobrowolska Zachwieja: „Quality-of-life estimation by Polish and American inflammatory bowel diseases patients – pilot study. Ocena jakości życia u polskich i amerykańskich pacjentów z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit”. Przegląd Gastroenterologiczny 2011; 6 (6): 388–400
5. Piotr Eder, Michał Łodyga, Liliana Łykowska-Szuber, Witold Bartnik, Marek Durlik, Maciej Gonciarz, Maria Kłopocka, Krzysztof Linke, Ewa Małecka-Panas, Piotr Radwan, Grażyna Rydzewska: „Wytyczne Grupy Roboczej Konsultanta Krajowego w dziedzinie Gastroenterologii i Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego. Guidelines for the management of ulcerative colitis. Recommendations of the Working Group of the Polish National Consultant in Gastroenterology and the Polish Society of Gastroenterology”. Przegląd Gastroenterologiczny 2013; 8 (1): 1–20
6. prof. dr hab. med. Witold Bartnik: „Gastroenterologia - postępy 2006”. Opublikowano w Medycyna Praktyczna 2007/05
7. Małgorzata Dziubak, Helena Motyka, Barbara Prażmowska, Joanna Surmacka: „Ocena poziomu wiedzy o wpływie stylu życia na zachorowalność na raka jelita grubego i jej związku z wyborem zachowań zdrowotnych. Assessment of the influence of lifestyle on the colorectal cancer incidence and its relation to choices regarding healthful behaviour”. Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 1 (30) 2012 s. 51-61
8. Michał Łodyga, Piotr Eder, Witold Bartnik, Maciej Gonciarz, Maria Kłopocka, Krzysztof Linke, Ewa Małecka-Panas, Piotr Radwan, Jarosław Reguła, Grażyna Rydzewska: „Wytyczne Grupy Roboczej Konsultanta Krajowego w dziedzinie Gastroenterologii i Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z chorobą Leśniowskiego-Crohna”. Przegląd Gastroenterologiczny 2012; 7 (6): 317–338
9. Aleksandra Łacko: „ Rak jelita grubego. Colorectal cancer”. Borgis - Postępy Nauk Medycznych 2/2011, s. 137-145