„Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz.” - tak pisał Jan Kochanowski w swoich fraszkach, a ja pisząc ten artykuł muszę powiedzieć: „Potwierdzam”. Nie da się bowiem zaprzeczyć, iż tarczyca odgrywa istotną, a może nawet najistotniejszą rolę w naszym organizmie. Jej ewentualne zaburzenia sprawiają nam poważne problemy zdrowotne. Tak naprawdę poznajemy głębiej zasady jej działania, dopiero jak coś zacznie szwankować. Czym zatem jest tarczyca, dzięki czemu zasłużyła sobie na czołowe miejsce wśród gruczołów układu dokrewnego? Jak czytać objawy chorobowe, jak diagnozować, jak leczyć, a co najważniejsze czy możemy im jakoś przeciwdziałać? Aby skutecznie zapobiegać, zapoznajmy się dobrze z naszym przeciwnikiem.
 

    Tarczycę zaliczamy do największych gruczołów wydzielania wewnętrznego występującego u człowieka. Masa prawidłowego gruczołu tarczowego u dzieci wynosi 15-20g, a u dorosłych od 20 do 35g i może się powiększać w czasie ciąży, cyklu miesiączkowego bądź w wyniku choroby. Stanowi nieparzysty narząd w układzie dokrewnym zbudowany z dwóch płatów bocznych, połączonych cieśnią. Umiejscowiony jest w przednio-bocznej części szyi, przy czym boczne płaty tarczycy sięgają ku górze do połowy wysokości chrząstki tarczowatej krtani, ku dołowi – do piątej chrząstki tchawicy, bocznie – do pęczka naczyniowo-nerwowego szyjnego, a ku tyłowi – do powięzi przedkręgowej. Ze względu na swoje położenie jest łatwo dostępny do badania i gołym okiem można już zauważyć ewentualne anomalie, co do jego wielkości.
    Głównym zadaniem gruczołu tarczycowego jest produkcja i sekrecja trzech niezwykle ważnych dla funkcjonowania ludzkiego organizmu hormonów. Zaliczamy do nich: tyroksynę (T4), trójjodotyroninę (T3) i kalcytoninę. Biosynteza T4 oraz T3 uwarunkowana jest przede wszystkim odpowiednim stężeniem jodu w gruczole, natomiast produkcja kalcytoniny jest niezależna od obecności tego pierwiastka. Większość trójjodotyroniny powstaje w tkankach obwodowych w wyniku odjodowania tyroksyny. Poprzez wspólne działanie hormonów tarczycy możliwy jest nasz prawidłowy wzrost i rozwój, a dokładniej odpowiadają za:
• tyroksyna - pobudzanie procesów utleniania w tkankach, rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wspomaganie wchłaniania glukozy z przewodu pokarmowego i jej zużycie na poziomie komórkowym, wpływ na większe wydzielanie oraz działanie hormonów wzrostu i hormonów płciowych, utrzymanie równowagi psychicznej zwłaszcza u dzieci, wpływ na laktację i rozród;
• trójjodotyronina - regulacja pracy ośrodkowego układu nerwowego, wzrost organizmu;
• kalcytonina - regulacja gospodarki wapniowo-fosforowej;
    Praca tarczycy regulowana jest przez układ podwzgórze-przysadka, który działa na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Podwzgórze wydziela tyreoliberynę (TRH), która działając na przedni płat przysadki pobudza go do produkcji hormonu tyreotropowego (TSH). Hormon ten pobudza natomiast tarczycę do wydzielania T4 i T3. Następnie utrzymujące się w organizmie odpowiednie stężenie tych dwóch hormonów blokuje dodatkowe wydzielanie TSH. Niski poziom TSH stymuluje zwiększoną produkcję TRH i na odwrót: wysoki ją hamuje. Dzięki temu nie dochodzi do nadmiernej sekrecji związków z gruczołów dokrewnych.
    Do najczęstszych chorób układu dokrewnego, z którymi spotyka się lekarz rodzinny, należy zaliczyć nadczynność i niedoczynność gruczołu tarczycowego. O nadczynności mówimy wówczas, gdy mamy do czynienia z nadmierną produkcją tyroksyny i trójjodotyroniny. Taki stan chorobowy występuje głównie w przebiegu wola guzowatego lub choroby Gravesa-Basedowa i dotyczy około 2% populacji dorosłych. Do objawów klinicznych nadczynności tarczycy należą:
 subiektywne – uczucie szybkiego bicia serca, uczucie stałego ciepła, zwiększone pragnienie, zaburzenie snu, wzmożona pobudliwość nerwowa;
 obiektywne – spadek wagi ciała, biegunka, zwiększona ciepłota ciała, wzmożona wilgotność skóry, częstoskurcz, duża amplituda ciśnienia, drżenie rąk, miastenia;
    Szczególnie często obserwuje się objawy ze strony układu krążenia, a mianowicie zwiększa się rzut minutowy serca i szybkość krążenia. Wskutek tachykardii (przyśpieszenie akcji serca) niekiedy pojawia się nad sercem szmer skurczowy. W ciężkich przypadkach nadczynności może dojść do zaburzeń rytmu serca (często pod postacią migotania przedsionków), z towarzyszącą niewydolnością krążenia. Rozwijające się zaburzenia w układzie krążenia, który jest szczególnie wrażliwy na nadmiar hormonów tarczycy mogą doprowadzić do powstania tzw. zespołu tarczycowo-sercowego. Objawy nadczynności są podobne w wolu guzowatym i chorobie Gravesa-Basedowa. Różnicowanie tych jednostek może niekiedy sprawić trudności, chociaż dość charakterystyczną cechą choroby Gravesa-Basedowa jest wytrzeszcz oczu (mogący być przyczyną groźnych i trudnych do leczenia powikłań).
    W terapii nadczynności tarczycy (niezależnie od tego czy wystąpiła ona w przebiegu wola guzowatego, czy choroby Gravesa-Basedowa) stosuje się tyreostatyki (np. Metizol), niekiedy leczenie wola guzowatego wymaga leczenia radykalnego, tzn. podania leczniczej dawki radiojodu (131I) lub leczenia operacyjnego (wykonania strumektomii czyli usunięcia części lub całej tarczycy).
    W przypadku niedoczynności tarczycy stwierdzamy niedostateczne wydzielanie przez ten gruczoł hormonów. Do lekarza zgłaszają się przeważnie pacjenci z pierwotna niedoczynnością tarczycy, występującą przede wszystkim w przebiegu przewlekłego autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (choroby Hashimoto), zanikowego zapalenia tarczycy, poporodowego zapalenia tarczycy, a także jatrogennego uszkodzenia tarczycy (po strumektomii, leczeniu radiojodem, napromienianiu okolicy szyi), po stosowaniu niektórych leków (np. amiodaron, lit) i przejściowo po przedawkowaniu tyreostatyków. Choroba ta dotyczy 1-10% populacji do 60. r.ż. i 20% populacji po 60. r.ż. Szczególnie ważna jest kontrola hormonów tarczycy u kobiet w ciąży, bowiem są one niezbędne dla prawidłowego rozwoju płodu. Ich niedobór na tym etapie rozwoju organizmu powoduje ciężkie upośledzenie dziecka. U dzieci starszych następstwa nie są już tak poważne, a objawy są podobne jak u chorych dorosłych. Dodatkowo towarzyszy im opóźnienie rozwoju intelektualnego i wzrostu. Niedoczynność tarczycy prowadzi zatem do:

• zwolnienia przemiany materii, mniejsza jest wtedy produkcja energii cieplnej i zużycie tlenu; chorzy odczuwają stale chłód (nawet gdy na dworze jest ciepło), a temperatura ciała jest obniżona; skarżą się na łatwe męczenie i dokuczliwe osłabienie; stają się senni, spowolnieni fizycznie i psychicznie;
• mają problemy z koncentracją i wyraźnie gorszą pamięć;
• wzrasta masa ciała mimo braku apetytu; większości chorych stwierdza się nadwagę;
• występują kłopotliwe zaparcia;
• pojawiają się obrzęki, zwłaszcza na twarzy; staje się ona "nalana", zasiniona, z obrzękiem powiek i zwężeniem szpar powiekowych; zmiany te nadają jej wyraz senności;
• włosy wypadają, są szorstkie, łamliwe i bez połysku;
• u kobiet miesiączki są nieregularne i trwają dłużej niż zwykle; mężczyźni cierpią na impotencję;

Leczenie natomiast wymaga substytucyjnego podania lewoskrętnej L-tyroksyny w dawce dobranej indywidualnie. Wyniki leczenia są z reguły bardzo dobre.

    Najważniejszym testem przesiewowym dla oceny czynności tarczycy jest oznaczenie stężenia hormonu tyreotropowego - TSH w surowicy. Zmiany stężenia TSH w surowicy są najczulszym wskaźnikiem zaburzeń czynności tarczycy. Prawidłowe stężenie pozwala lekarzowi rodzinnemu na wykluczenie zaburzeń czynności tarczycy u pacjenta bez klinicznych objawów zaburzeń funkcji tego gruczołu. Stwierdzenie nieprawidłowego (obniżonego lub podwyższonego) stężenia TSH w surowicy wymaga natomiast wykonania u pacjenta dalszych badań. Zalecane jest oznaczanie TSH superczułymi testami trzeciej lub czwartej generacji, w których czułość pomiaru wynosi ≤ 0,02 mIU/l. Zakres normy dla TSH u dorosłych wynosi od 0,3 do 5,0 mU/l (μU/ml); wartości te mogą się nieco różnić, zależnie od stosowanej w danym laboratorium metody oznaczania. Na wynik oznaczenia TSH w surowicy wpływa wiele czynników pozatarczycowych, dlatego jeśli wynik ten jest nieprawidłowy, konieczne jest oznaczenie stężenia w surowicy wolnej tyroksyny (fT4). Norma dla trójjodotyroniny wolnej (fT₃) wynosi 1,5-4 ng/l, a dla fT₄ 8-20 ng/l. Interpretacja wyników TSH jest odmienna u dzieci do 14 r.ż., kobiet ciężarnych i u ludzi będących w ciężkim stanie ogólnym Interpretując uzyskiwane wyniki badań należy każdorazowo brać pod uwagę stan kliniczny pacjenta i zażywane leki, dlatego też w celu dokładniejszej ich analizy bądź wykonania dodatkowych badań należy udać się do endokrynologa.

    Jak zatem możemy przeciwdziałać takim chorobom, skoro większość z nich ma podłoże genetyczne lub autoimmunologiczne? Na część z nich nie mamy większego wpływu, ale dzięki właściwej diecie zminimalizujemy ryzyko wystąpienia wola obojętnego (powiększenie tarczycy z normalną czynnością wydzielniczą). Wprowadzenie w Polsce powszechnego jodowania soli kuchennej w 1997 roku (30 mg KJ/kg soli) spowodowało zmniejszenie jego występowania. W ramach profilaktyki należy przestrzegać odpowiedniej podaży jodu – u noworodków, niemowląt i dzieci do 6. roku życia nie mniej niż 90 ug/dobę, u 7–10-latków 120 ug/dobę, a u nastolatków i dorosłych co najmniej 150 ug. Kobiety ciężarne i karmiące piersią powinny otrzymywać dodatkowo 50 ug jodu na dobę. W naszym planie żywieniowym powinny znaleźć się zatem potrawy składające się z ryb morskich, wołowiny, wieprzowiny, szpinaku oraz rzodkiewki. Doskonałym źródłem jodu są również: tran, owoce morza, jaja, płatki owsiane, ananasy, a także przetwory mleczne. Takie produkty, jak kapusta, rzepa, brukwie, brukselka oraz kalafior, hamują przyswajanie jodu, dlatego też należy ograniczyć ich konsumpcję. Dobrym pomysłem jest także wyjazd przynajmniej raz w roku nad morze i skorzystanie z nadmorskiego klimatu wzbogaconego w jod. Jeżeli mimo wszystkiego nie znajdziemy czasu na taki urlop i nie jesteśmy miłośnikami przetworów rybnych, to zachęcam do udania się apteki i zakupu suplementu diety w zamian.
    Mimo tego, iż przed chorobami tarczycy nie da się uchronić, to pamiętajmy o dostarczeniu organizmowi tego, bez czego tarczyca nie może funkcjonować – jodu.

mgr farm. Karolina Sławińska
data publikacji: 2013

Piśmiennictwo
1. Anna Bojarska-Szmygin: Nadczynność tarczycy – wybrane zagadnienia diagnostyczne i terapeutyczne. Medycyna Rodzinna 2/1999, s. 27-30
2. Andrzej Lewiński, Joanna Smyczyńska: Leczenie uzdrowiskowe w chorobach układu dokrewnego. Balneologia Polska 1-2/2005, s. 5-13
3. Ewa Czerwińska, Ewa Marcinowska-Suchowierska: Interpretacja badań tyreologicznych w praktyce lekarza rodzinnego. Postępy Nauk Medycznych 4/2007, s. 139-143
4. Helena Jastrzębska: Postępy w rozpoznawaniu i leczeniu chorób tarczycy u kobiety ciężarnej i w okresie poporodowym. Postępy Nauk Medycznych 2/2008, s. 105-114
5. Ewa Czerwińska, Magdalena Walicka, Ewa Marcinowska-Suchowierska: Leczenie chorób tarczycy. Postępy Nauk Medycznych 5/2009, s. 364-368
6. Małgorzata Gietka-Czernel: Postępy w laboratoryjnej diagnostyce czynności tarczycy. Postępy Nauk Medycznych 2/2008, s. 83-91
7. Maria Rybakowa: Medycyna wieku młodzieńczego: wybrane problemy endokrynologiczne i psychospołeczne. Rola lekarza rodzinnego. Postępy Nauk Medycznych 6/2006, s. 325-332
8. Zdjęcie: http://www.polityka.pl/nauka/zdrowie/1507900,1,tarczyca---nieparzysta-al...