Zakażenia układu moczowego (ZUM) to jedne z najbardziej rozpowszechnionych chorób. Stanowią około 20% wszystkich zakażeń pozaszpitalnych. Infekcje układu moczowego obejmują zarówno łagodne stany zapalne dolnych dróg moczowych, jak i ciężkie zapalenia miąższu nerek. Najczęstszą dolegliwością z jaką pacjenci zgłaszają się do apteki jest zapalenie pęcherza moczowego.
    Układ moczowy zbudowany jest z nerek, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. W warunkach prawidłowych panuje w nim środowisko jałowe, z wyjątkiem końcowego odcinka cewki moczowej. Utrzymaniu jałowości sprzyjają naturalne mechanizmy obronne naszego organizmu, takie jak: zachowanie niskiego pH i zagęszczanie moczu, prawidłowa okołocewkowa flora bakteryjna, prawidłowa praca zastawek pęcherzowo-moczowodowych, zapobiegających cofaniu się moczu z pęcherza do moczowodów czy regularne opróżnianie pęcherza moczowego.
 

Jak dochodzi do zakażenia?
    Zakażenie układu moczowego następuje, gdy do jałowych dróg moczowych przedostaną się bakterie. Większość schorzeń wywoływana jest przez pałeczkę okrężnicy (Escherichia coli) bytującą w jelicie grubym. W mniejszym stopniu zakażenie dróg moczowych powodują drobnoustroje Gram(-): Klebsiella, Enterobacter i Gram(+): Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis. Częstotliwość i siła zakażeń układu moczowego zależy przede wszystkim od płci i wieku. Ryzyko infekcji zwiększają ponadto: ciąża, nieregularne opróżnianie pęcherza moczowego, niedostateczna higiena, cewnikowanie oraz choroby takie jak cukrzyca, kamica nerkowa, dna moczanowa.
    Grupą najbardziej narażoną na zakażenia układu moczowego są kobiety. Prawie każda kobieta przynajmniej raz w swoim życiu przechodzi ZUM. Przyczyna, dla której to właśnie kobiety najczęściej cierpią z powodu schorzeń dróg moczowych tkwi w anatomii układu moczowego. Cewka moczowa kobiet jest znacznie krótsza od cewki mężczyzn, a jej ujście znajduje się blisko odbytu. Przy niedostatecznej higienie drobnoustroje łatwiej przedostają się do dróg moczowych. Wśród kobiet szczególnie narażone na zakażenia dróg moczowych są kobiety ciężarne. W trakcie ciąży następuje zmniejszenie przepływu moczu i rozszerzenie dróg moczowych, może również dojść do zaburzeń pracy zastawek pęcherzowo-moczowodowych. Czynniki te sprzyjają zasiedlaniu dróg moczowych przez drobnoustroje wywołujące infekcje.
    Zakażenia dróg moczowych występują również wśród noworodków i dzieci. W grupie noworodków zakażenia przeważają wśród chłopców ze względu na częściej występujące u nich wady rozwojowe układu moczowego. Wraz z wiekiem liczba zachorowań rośnie wśród dziewczynek.
    Najrzadziej z powodu zakażeń układu moczowego cierpią mężczyźni. Sprzyja temu dłuższa cewka moczowa utrudniająca przedostawanie się bakterii do dróg moczowych. Zakażenia wśród mężczyzn pojawiają się głównie po 50. roku życia i towarzyszą najczęściej łagodnemu rozrostowi gruczołu krokowego.

Objawy zakażania układu moczowego
    Najczęstszą postacią ZUM jest zapalenie pęcherza moczowego. Objawy tej infekcji pojawiają się nagle. Początkowo jest to ból i pieczenie w trakcie oddawania moczu, do których dołącza silne parcie na mocz powiązane z oddawaniem małych ilości moczu. Dolegliwościom tym towarzyszy często ból w podbrzuszu, może wystąpić również stan podgorączkowy, rzadziej krwiomocz.
    Zdiagnozowanie infekcji dróg moczowych jest najtrudniejsze u najmłodszych pacjentów. Objawy zakażenia są nieswoiste i należą do nich: gorączka, brak przyrostu masy ciała u noworodków oraz biegunka, odwodnienie i bóle brzucha u niemowląt. U starszych dzieci objawy zakażenia są podobne do objawów występujących u dorosłych.

Diagnoza zakażeń układu moczowego
    Zdiagnozowanie zakażenia układu moczowego umożliwia badanie próbki moczu pod kątem obecności drobnoustrojów, czyli posiew oraz ogólne badanie moczu. Aby wynik badania był wiarygodny i nie doszło do zanieczyszczenia próbki, należy przestrzegać kilku zasad:
• przed pobraniem próbki moczu należy podmyć się używając w tym celu wody lub soli fizjologicznej, bez dodatku środków dezynfekujących, których odkażające działanie może zmniejszać ilość drobnoustrojów i fałszować wynik badania,
• próbkę około 100 ml pobieramy ze środkowego strumienia moczu,
• zebrany materiał należy niezwłocznie dostarczyć do laboratorium, jeśli jest to niemożliwe może być przechowywany do 24 godzin w temp. 4˚C (lodówka).
    Badanie moczu powtarza się po 2, 14 i 30 dniach od rozpoczęcia leczenia.
    Potwierdzenie diagnozy w przypadku zakażeń układu moczowego umożliwia ponadto badanie USG jamy brzusznej.

Leczenie
    Terapia infekcji dróg moczowych opiera się przede wszystkim na odpowiednio dobranych lekach. Leczenie zakażeń układu moczowego poprzedza się wykonaniem antybiogramu, który umożliwia identyfikację drobnoustrojów odpowiedzialnych za infekcję. Dobór leków zależy od wrażliwości poszczególnych bakterii oraz od przebiegu zakażenia.
    W terapii ZUM wykorzystuje się zarówno antybiotyki, chemioterapeutyki, jaki i leki ziołowe wspomagające kurację.
W przypadku zakażeń dolnego odcinka układu moczowego lekami pierwszego rzutu są: trimetoprim, stosowany samodzielnie lub w połączeniu z sulfometoksazolem, furagin, nitrofurantoina oraz norfloksacyna w przypadku nadwrażliwości na powyższe substancje. Do leków drugiego rzutu zaliczamy ciprofloksacynę, cefadroksyl, cefaleksynę. W przypadku nieskuteczności terapii do leczenia wprowadza się leki trzeciego rzutu, do których należą: amoksycylina w połączeniu z kwasem klawulanowym oraz cefalosporyny II lub III generacji. W przypadku podwyższenia temperatury ciała, jako lek przeciwgorączkowy stosuje się paracetamol, mogą być podawane również środki o działaniu rozkurczającym w celu złagodzenia bólów brzucha.
    Leczenie infekcji układu moczowego możemy uzupełnić preparatami dostępnymi w aptece bez recepty. Obecnie, od niedawna bez recepty dostępny jest lek Urofuraginum zawierający furaginę, czyli pochodną nitrofuranów, która charakteryzuje się działaniem przeciwbakteryjnym. Urofuraginum jest skutecznym lekiem szczególnie przeciwko E. coli, która w około 95% przypadków stanowi przyczynę niepowikłanych zakażeń dolnych dróg moczowych.
    Najbardziej popularnym „pomocnikiem” w terapii ZUM jest żurawina. Ma ona działanie wspomagające i uzupełniające terapię zakażeń układu moczowego. W tym celu najczęściej wykorzystuje się żurawinę wielkoowocową. Bogata w procyjanidyny, polifenole i kwasy organiczne uniemożliwia przytwierdzanie się bakterii E.coli do nabłonka dróg moczowych. Za tę właściwość odpowiadają głównie procyjanidyny. Dzięki zawartości kwasów, w tym kwasu askorbinowego, czyli witaminy C, zakwasza środowisko dróg moczowych, co również sprzyja szybszemu pokonaniu infekcji. W aptekach dostępne są preparaty zawierające skoncentrowany sok lub wyciąg z owoców żurawiny wielkoowocowej (np. Żuravit, Urinal, Vitabutin, Żurawina), połączenia żurawiny z witaminą C (ProUro), a także preparaty żurawiny i składników o działaniu moczopędnym (Femisept Uro – żurawina, pietruszka zwyczajna, witamina C; Furoxin – żurawina, pokrzywa; Uro Up – żurawina, skrzyp). Dla kobiet w ciąży i matek karmiących powstał specjalny preparat z żurawiną Prenatal UroCare, a dla dzieci powyżej 3. roku życia – syrop Żuravit Junior. Warto sięgnąć także po smaczny sok z żurawiny.
    W trakcie leczenia ZUM zaleca się leżenie w łóżku, regularne opróżnianie pęcherza moczowego oraz zwiększenie ilości wypijanych płynów w ciągu doby.

Profilaktyka
    Zakażenia układu moczowego, choć najczęściej mają krótki przebieg, należą do nieprzyjemnych i kłopotliwych dolegliwości. Można się przed nimi ustrzec pamiętając o:
• regularnym opróżnianiu pęcherza moczowego,
• wypijaniu co najmniej 2 l płynów dziennie,
• właściwej higienie osobistej,
• w razie potrzeby uzupełnianiu flory bakteryjnej pochwy, która utrudnia przedostawanie się drobnoustrojów w okolice ujścia cewki moczowej.
Profilaktyka zakażeń układu moczowego jest szczególnie istotna, gdyż mogą one nawracać. Przyczyną powtórnych zachorowań może być źle dobrane leczenie czy przerwanie terapii. Warto dbać o układ moczowy na co dzień, aby uniknąć dyskomfortu związanego z ich infekcjami.

mgr farm. Aleksandra Konieczkowska

Publikacja artykułu: listopad 2011 r.

Piśmiennictwo:
„Choroby wewnętrzne”, red. A. Szczeklik, Kraków 2011
„Zakażenia układu moczowego”, J. Duława, Kraków 1998
„Etiologia, patogeneza, leczenie zakażeń układu moczowego u dorosłych”, R. Starownik, K. Bar, M. Urban, Nowa Medycyna 4/2002