Zaparcia są coraz częstszym problemem zdrowotnym. Mogą one dotyczyć zarówno osób młodych, jak i starszych. Niejednokrotnie są sprawą wstydliwą i pomijaną w rozmowach z lekarzem. A szkoda, bo czasami mogą być objawem groźnych chorób, których szybkie wykrycie umożliwiłoby skuteczną terapię. Ważne jest uświadomienie nam wszystkim, że trudności z wypróżnianiem niekiedy są sprawą sporadyczną i nie wymagają dalszej diagnostyki natomiast czasami stanowią problem, którego podłoże trzeba wyjaśnić.

Co jest normą a co nie?

Zaparcie oznacza zbyt małą ilość wypróżnień – poniżej 2/tydzień lub stolce twarde, oddawane z wysiłkiem, często z towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia. Należy uwzględnić zmienność osobniczą ilości wypróżnień. Normą jest oddawanie stolca trzy razy dziennie, jak również raz na trzy dni. Częstość występowania zaparć zwiększa się wraz z wiekiem. Szacuje się, że problem ten dotyczy 20-30% osób powyżej 60-tego roku życia, jest więc istotny dla dużej grupy społecznej. Ogólnie wyróżniamy zaparcia ostre, występujące okresowo i zaparcia przewlekłe. Objawami zaparcia są bóle brzucha, uczucie pełności, wzdęcia, ucisk w okolicy odbytnicy, brak możliwości pełnego wypróżnienia, stolce twarde, kuliste, których wydalenie powoduje ból a nawet prowadzi do pęknięć błony śluzowej odbytnicy i lekkiego krwawienia.

Fizjologia

Mechanizm wypróżnienia jest złożonym procesem, który zależy od takich czynników jak:
• objętość i konsystencja stolca,
• perystaltyka jelit,
• unerwienie odbytu i odbytnicy,
• obecność lub brak mechanicznej przeszkody w obrębie jelita grubego.

Przyczyny zaparć

Biorąc pod uwagę powyższy mechanizm wyszczególniamy następujące przyczyny zaparć:

Przyczyny zaparć ostrych i okresowo występujących:
• stany gorączkowe,
• stany zapalne pęcherzyka żółciowego, trzustki, przydatków, otrzewnej,
• osłabienie perystaltyki jelit u osób z chorobą wrzodową dwunastnicy,
• dłuższe unieruchomienie w łóżku,
• zmiana diety,
• zmiana miejsca pobytu.

Przyczyny zaparć przewlekłych:
• ucisk na jelito (stany zapalne ściany jelit, nowotwory),
• bolesne oddawanie stolca w związku z żylakami odbytu,
• leki (znieczulające, przeciwbólowe, przeciwdepresyjne, zawierające wapń lub glin, opioidy, środki antykoncepcyjne, niektóre leki przeciwnadciśnieniowe),
• niedoczynność tarczycy,
• cukrzyca,
• choroby psychiczne,
• jadłowstręt.

Profilaktyka i leczenie

W związku z tak szeroką gamą procesów mających wpływ na powstawanie zaparć istotne jest, aby dobrze przeanalizować objawy i zastosować odpowiednie leczenie.
W pierwszej kolejności leczenie powinno obejmować zmianę diety na lekkostrawną i tzw. bogatoresztkową. Należy więc zdecydowanie ograniczyć ilość tłuszczów (do maksymalnie 25-30% całkowitej ilości kalorii), spożywanie mięsa wieprzowego, wołowego, ryżu, kaszy manny, potraw wysokokalorycznych, ciężkostrawnych i słodkich. Produkty te powinno się zastąpić pokarmami lekkostrawnymi: warzywami (marchewką, korzeniem pietruszki, soczewicą, fasolą, brukselką), owocami (świeżymi: jabłkami, gruszkami, porzeczkami lub suszonymi takimi jak: morele, śliwki, rodzynki). Pieczywo jasne takie jak bułki, kajzerki, chleb mieszany dobrze byłoby zamienić na ciemne np.: na chleb razowy, grahamki. Bardzo pomocne są także otręby pszenne, musli. Prowadzi to do zwiększenia ilości błonnika, który w połączeniu z dużą ilością płynów korzystnie wpływa na perystaltykę jelit i ułatwia wypróżnienie.
Dotychczas niedoceniana jest rola bakterii probiotycznych, które odgrywają istotną rolę w procesach trawiennych, a także w usuwaniu nadmiernej ilości gazów w jelitach. Ich naturalnym źródłem są kiszone owoce i warzywa, zsiadłe mleko, kefir, jogurty, bądź preparaty dostępne w aptece np.: Enterol, Trilac, Lakcid, Acidolac, Lactoral. Istotne jest, aby wraz ze zmianą diety, zwiększyć ilość przyjmowanych płynów do ok. 2 litrów dziennie (jeżeli nie ma przeciwwskazań typu: obrzęki, choroby nerek, serca czy wątroby przebiegające z obrzękami). Najlepszym rozwiązaniem jest niegazowana woda mineralna. Osoby mające predyspozycje do zaparć powinny unikać silnej herbaty, kawy, kakao, gdyż mogą one powodować tworzenie bardzo suchego i zbitego stolca (jest to związane z blokowaniem przenikania wody do jelit).
Nieodłącznym elementem w profilaktyce i leczeniu zaparć jest ruch i wysiłek fizyczny. Zwiększają one siłę mięśni, przez co poprawiają działanie tzw. tłoczni brzusznej a także wspomagają ruchy perystaltyczne jelit. Ruch ten musi oczywiście być dopasowany do wieku i kondycji fizycznej pacjenta. U osób starszych często wystarcza jeden lub dwa krótkie spacery, natomiast u osób młodszych warto postarać się o bardziej aktywny wysiłek. Jeżeli poważnie i sumiennie zajmiemy się naszą dietą a styl naszego życia będzie aktywny - w pozytywnym znaczeniu tego słowa - mamy dużą szansę na pozbycie się zaparć.
W przypadkach, w których interwencja żywieniowa oraz modyfikacje stylu życia nie przynoszą zadowalających efektów, a zaparcia mają charakter przewlekły, należy rozważyć doraźne stosowanie środków przeczyszczających i kontrolną wizytę u lekarza rodzinnego w celu wykluczenia poważniejszych schorzeń.
Leki przeczyszczające są to środki, które działają poprzez wzmożenie czynności motorycznej jelit na drodze fizycznej lub mechanicznej. Wszystkie preparaty należy stosować rozważnie, gdyż ich nadużywanie może prowadzić do ciężkich powikłań.

Podział środków przeczyszczających
 

Środki przeczyszczające dzielimy na:
 

I. Wpływające na perystaltykę jelit:

1. Pobudzające pracę jelita grubego takie jak:
a) alona z Aloe Vera,
b) korzeń i kłącze rzewienia (radix et rhizoma rhei),
c) kora kruszyny (cortex frangulae),
d) liść i owoc senesu (folium et fructus sennae).
Działają one w jelicie grubym, pobudzając ruchy perystaltyczne, opróżniając dzięki temu jelita, równocześnie zwiększając wydzielanie wody do jelit, przez co zmiękczają masy kałowe. Charakterystyczne jest dla nich również całkowite opróżnienie jelit, więc trzeba odczekać ok. 1-3 dni z ponownym ich zastosowaniem, aż jelita ponownie się wypełnią i dopiero wtedy można uzyskać kolejny efekt wypróżnienia. Nieznajomość tego faktu i codzienne stosowanie tych środków szybko prowadzi do podrażnień jelit i ogólnego pogorszenia stanu pacjenta.
Preparaty przeczyszczające wpływające na perystaltykę jelit to m.in.: Alax, Radirex, Normosan, Rhelax, Xenna, Xenna Extra,Figura 1 z senesem fix, Figura 2 z kruszyną fix, Tabulettae laxantes. Są to silnie drażniące preparaty, dlatego też są przeciwwskazane w ciąży oraz w chorobach nerek (mogą powodować zapalenie miąższu nerkowego).

2. Pobudzające pracę jelita cienkiego - należy do nich dobrze znany olej rycynowy (Oleum Ricini), który przekształca się w jelitach i powoduje wzrost przenikania wody do światła jelita z jednoczesnym silnym pobudzeniem perystaltyki jelit, prowadząc często do szybkiego i bolesnego wypróżnienia.

II. Działające na drodze fizycznej:

1. Środki osmotyczne - powodują przenikanie wody do jelit, dzięki czemu następuje rozluźnienie mas kałowych i zwiększenie ich objętości, co jest bodźcem stymulującym ruchy perystaltyczne jelit i akt defekacji.
Należą do nich:
a) wielocukry, tj. laktuloza (Lactulosum, Duphalac) i mannitol; ważne jest, że środki te nie wchłaniają się, są delikatne dla organizmu, można je stosować u niemowląt i małych dzieci,
b) kwasy organiczne występujące w owocu bzu czarnego(fructus sambucus niger) i owocu śliwy (fructus pruni spinosae) – np.Regulax,
c) środki solne: siarczan magnezowy (Sól gorzka),
d) makrogole – najczęściej stosowane są jako preparaty oczyszczające jelita przed zabiegami diagnostycznymi (Forlax), chociaż prowadzone są badania w celu wykorzystania ich u dzieci 6-cio miesięcznych i starszych do leczenia zaparć.

2. Środki pęczniejące w wodnym środowisku przewodu pokarmowego (w trakcie ich przyjmowania trzeba spożywać dużo płynów). Podawane są w postaci proszku (który może być przekształcony w tabletkę) lub galaretki. Pęczniejąc powodują rozciąganie jelit i pobudzenie wypróżnienia. Są to: błonnik (zawarty w otrębach pszennych, w kaszy jęczmiennej, w owocach: jabłkach, porzeczkach, również suszonych: morelach, śliwkach, rodzynkach, daktylach), agar, nasiona lnu (Semen Lini), nasiona babki jajowatej (Plantago ovata, preparaty: Plantocur, Sylax, Ispagul).

3. Środki poślizgowe, których zadaniem jest pokrycie ścian jelit cienką warstwą, co utrudnia wchłanianie treści pokarmowej i uniemożliwia jej zagęszczenie. Duża ilość zalegającego w jelicie pokarmu na drodze odruchu na rozciąganie doprowadza do aktu defekacji. Należą do nich: parafina płynna, Mentho-parafinol - używane są one wtedy, gdy trzeba unikać silnego parcia na stolec (przepuklina, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, hemoroidy).

4. Środki rozluźniające powodujące zwiększone przenikanie wody do jelit; zmiękczają one masy kałowe, co w rezultacie ułatwia wypróżnienie. Przykłady takich środków:
a) dokusan sodowy – (preparaty: Laxol, Laxopol),
b) poloksamer.

Powikłania zaparć

Pozornie niegroźne zaparcia mogą doprowadzić do poważnych powikłań, szczególnie jeśli mają charakter przewlekły. Mogą to być:
- zwiększone ryzyko powstania uchyłków jelit i zapalenia żylaków odbytu,
- zwiększone ryzyko rozwoju raka okrężnicy lub odbytu,
- możliwość powstania kamieni kałowych i paradoksalnej biegunki,
- uszkodzenia błony śluzowej odbytnicy,
- obniżony poziom potasu i podwyższony poziom wapnia.
W związku z możliwością wyżej wymienionych powikłań, niekiedy groźnych dla zdrowia i życia, należy tę częstą dolegliwość diagnozować i skutecznie leczyć.
Najlepiej jest w ogóle nie doprowadzać do powstania zaparć, szczególnie u osób mających predyspozycje do problemów żołądkowo-jelitowych. Warto profilaktycznie stosować opisaną powyżej dietę lekkostrawną i bogatoreszkową w połączeniu z aktywnym stylem życia.

Kogo mogą dotyczyć najczęściej problemy z zaparciami?

Problem z zaparciami jest najpoważniejszy u osób długo leżących tym bardziej, iż są to na ogół osoby starsze, chore. W związku z tym trzeba informować lekarzy o zaparciach u tych osób, gdyż czasami zmiana przyjmowanych leków znacznie poprawia stan chorego, a także umożliwia dostosowanie odpowiedniej grupy środków przeczyszczających do współistniejących schorzeń.

Trudną do leczenia grupą pacjentów są też kobiety w ciąży i dzieci. Kobiety w ciąży już od początku trwania ciąży są narażone na zaparcia w związku ze zwiększonym poziomem progesteronu i wynikającym z tego obniżeniem napięcia mięśni gładkich jelit. Ogromną rolę w zapobieganiu zaparciom odgrywa tutaj profilaktyka, czyli odpowiednia dieta, duża ilość spożywanych płynów oraz umiarkowany ruch. Jako leczenie można zastosować jedynie produkty zawierające błonnik(np.: pieczywo pełnoziarniste, otręby pszenne, owoce świeże: gruszki, jabłka i suszone: śliwki, morele, daktyle a także marchewka, brukselka, soczewica) ewentualnie gotowe preparaty błonnika kupione w aptece (np.: Bio-Błonnik), inne środki stanowią mniejsze lub większe zagrożenie dla płodu.
Okres połogu niemalże zawsze jest połączony z trudnościami w wypróżnianiu, dlatego że napięcie mięśni gładkich jelit nie powróciło jeszcze do normy a dodatkowo następuje zmniejszenie siły parcia na stolec. Jak w każdym przypadku znaczącą rolę odgrywa wówczas dieta, można także zastosować czopki glicerynowe lub ostatecznie lewatywę.

Zaparcia u dzieci są tym bardziej kłopotliwe, im mniejsze jest dziecko. Niemowlęta mogą mieć zaparcia ze względu na nieodpowiednio dobrane mleko zastępcze i często jego zmiana prowadzi do normalizacji wypróżnień. Należy jednak zaznaczyć, iż niemowlętom karmionym sztucznym pokarmem należy podawać odpowiednie herbatki (głównie zawierające koper włoski) w celu uniknięcia twardych mas kałowych. Starsze dzieci mogą świadomie powstrzymywać wypróżnienie, jeżeli wcześniej miały nieprzyjemne okoliczności oddawania stolca, jak np.: ból przy zbyt twardym stolcu, nagana ze strony dorosłych za „zrobienie kupki w majtki”. W takich przypadkach znaczenie ma nie tylko profilaktyka, ale także pomoc psychologiczna, w pierwszej kolejności ze strony rodziców lub opiekunów a w razie potrzeby również osoby wykwalifikowanej.

Podsumowanie

Współczesny świat pełen stresu, pośpiechu, braku czasu na dbanie o nas samych oraz złe nawyki żywieniowe przyczyniają się do wzrostu ilości pacjentów mających problem z wypróżnianiem. Musimy jednak pamiętać, że lepiej zapobiegać problemom niż je leczyć. Dlatego też starajmy się, stosując odpowiednią profilaktykę, nie dopuszczać do zaparć, a w razie potrzeby rozsądnie je leczyć. Poprawi to nie tylko naszą kondycję fizyczną, ale i psychiczne samopoczucie.

mgr farm. Alicja Procnal
Publikacja artykułu, 2007