Szczepionki to preparaty pochodzenia biologicznego, zawierające antygen (antygeny) drobnoustrojów, stosowane do wywołania odporności immunologicznej chroniącej przed zakażeniem mikroorganizmem, z którego został sporządzony antygen szczepionki.

Jak przygotowuje się szczepionki?

Do sporządzania szczepionek stosuje się jako antygeny żywe (najczęściej), o osłabionej zjadliwości (atenuowane) lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze, ich struktury wewnątrzkomórkowe czy inaktywowane toksyny (anatoksyny), a ostatnio także geny dla antygenów przenoszonych w wirusach oraz DNA (szczepionki DNA).
Szczepionki zawierające żywe organizmy są atenuowane przez wzrost w niedogodnych warunkach, co wywołuje mutacje genów (mutanty, które utraciły zjadliwość, ale zachowały antygenowość podlegają następnie selekcji). Obecnie ten sposób wywoływania mutacji został zastąpiony technikami rekombinowania DNA. Takie organizmy, które są rzeczywiście nowymi szczepami, mogą czasami odzyskiwać wirulencję i powodować u ludzi ciężkie choroby z zaburzeniami odporności. Z drugiej strony wywołują one zwykle silniejszą i bardziej precyzyjną odpowiedź. Bezpieczniejsze są szczepionki zawierające zabite organizmy lub ich cząsteczki, ale antygeny te mogą indukować słabą lub niewłaściwą odpowiedź a pamięć immunologiczna może okazać się niewystarczająca.

Wykorzystanie szczepionek

Edward Jenner, badacz angielski, zaobserwował, że u kobiet, które doiły krowy i zakaziły się od chorych na ospę krów, występowała łagodna choroba, której objawami były charakterystyczne zmiany skórne. Kobiety te były wyraźnie odporne na ospę. W wyniku tych obserwacji, Jenner wprowadził w 1796 r. szczepionkę pochodzącą od zakażonych krów. Określenie vaccinatio pochodzi od łacińskiego słowa vaccinus – krowi i oznacza szczepienie. Szczepienia spowodowały wyeliminowanie zagrożenia zachorowania na ospę. W 1980 r. WHO, Światowa Organizacja Zdrowia, uznała ospę prawdziwą za wyeliminowaną. Jedyne wirusy ospy prawdziwej, jakie jeszcze istnieją, są przechowywane w laboratoriach dla celów naukowych.
Zastosowanie szczepionki ma na celu wprowadzenie do pamięci immunologicznej cech antygenu i wytworzenie zdolności niszczenia przez układ immunologiczny tego antygenu po przedostaniu się do organizmu. Pamięć immunologiczna przyspiesza odpowiedź immunologiczną przy ponownym zetknięciu się z antygenem, zapobiega powstaniu zakażenia lub znacznie łagodzi jego przebieg. Doskonała szczepionka powinna chronić organizm i ostatecznie eliminować chorobę, ale większość szczepionek pełni funkcję ochronną.

Typy szczepionek

Stosowane są szczepionki swoiste i nieswoiste.
Szczepionki swoiste służą do uzyskania odporności immunologicznej przeciwko określonym mikroorganizmom. Są stosowane głównie przeciwko ospie, gruźlicy, odrze, tężcowi, krztuścowi, błonicy, polio. Wiele szczepionek jest stosowanych profilaktycznie u osób potencjalnie narażonych na zakażenie w czasie podróży (dur brzuszny, cholera, żółta febra) lub podczas wykonywania czynności zawodowych, np. u pracowników służby zdrowia (wirusowe zapalenie wątroby typu A i B, grypa). Termin szczepień zależy od prawdopodobieństwa wystąpienia infekcji. Szczepionki przeciwko powszechnie występującym zakażeniom są podawane tak szybko, jak tylko jest możliwe. Zwykle podawane są w postaci iniekcji: domięśniowo lub podskórnie. Niektóre szczepionki powinny być podawane bezpośrednio po urodzeniu, inne z różnych powodów później. Szczepienia przeciwko odrze, śwince i różyczce są wykonywane zwykle od pierwszego roku życia, ponieważ przeciwciała matki mogą osłabiać ich efektywność. Węglowodanowe szczepionki przeciwko pneumokokom, meningokokom i pałeczkom z rodzaju Haemophilus stosuje się ok. drugiego roku życia, ponieważ układ odpornościowy młodszych dzieci źle odpowiada na węglowodany, jeśli nie są związane z białkiem. Szczepionki można aplikować również przez błony śluzowe: doustnie (szczepionka przeciw poliomyelitis).
Szczepionki swoiste można podzielić na:
• szczepionki swoiste monowalentne – uodparniające przeciw jednej chorobie,
• szczepionki swoiste skojarzone – które chronią jednocześnie przed kilkoma chorobami.
Szczepionki skojarzone są preparatami nowej generacji. Ich stosowanie pozwala znacznie ograniczyć liczbę wykonywanych wkłuć, oszczędza dziecku bólu i łez a młodym rodzicom niepotrzebnego stresu. Zmniejszenie liczby wkłuć jest szczególnie istotne w przypadku niemowląt, ponieważ w pierwszym roku życia otrzymują one najwięcej szczepień. Co istotne, stosowanie szczepionek skojarzonych wzmaga odpowiedź immunologiczną i ostateczną odporność organizmu, ograniczając zarazem ilość substancji dodatkowych, w których rozpuszczona jest szczepionka. Dzięki stosowaniu szczepionek skojarzonych zmniejsza się ryzyko wystąpienia niepożądanych objawów poszczepiennych, związanych z kilkoma wkłuciami, a także zmniejsza się liczba wizyt u lekarza koniecznych do wykonania szczepień. Jedna szczepionka skojarzona może chronić nawet przed pięcioma chorobami naraz np.: błonicą, tężcem, krztuścem, polio oraz infekcjami wywołanymi przez pałeczki Haemophilus influenzae typu b.

Szczepionki nieswoiste zawierają zwykle mieszaninę różnych bakterii lub antygenów i są stosowane doustnie lub w postaci iniekcji podskórnie do pobudzenia układu immunologicznego u osób osłabionych, z przewlekłymi lub nawracającymi infekcjami.

Co to są meningokoki?

Meningokoki to bakterie z gatunku Neiseria meningitidis, zwane także dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, wywołujące m.in. ciężkie zakażenia inwazyjne, takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i posocznica (sepsa), określane łącznie jako inwazyjna choroba meningokokowa. Neiseria meningitidis może również wywoływać ropne zapalenie stawów, zapalenie płuc, zapalenie wsierdzia i osierdzia, zapalenie spojówek, szpiku kostnego, ucha środkowego, gardła, zakażenia w obrębie układu moczowo - płciowego i miednicy małej. Ze względu na różnice antygenowe wielocukrów otoczkowych szczepy Neiseria meningitidis podzielono na 13 grup serologicznych, z których A, B, C, Y i W135 odpowiadają za prawie wszystkie przypadki zachorowań. W Polsce i w całej Europie zachorowania wywoływane są najczęściej przez meningokoki z grupy B i C. Meningokoki grupy C częściej wywołują epidemie i są odpowiedzialne za groźniejsze przypadki choroby.
Naturalnym rezerwuarem bakteriijest wyłącznie człowiek chory lub bezobjawowy nosiciel. Bezobjawowe nosicielstwo meningokoków świadczy o występowaniu znacznych różnic w zjadliwości poszczególnych szczepów i różnej podatności na zakażenie. Nosicielami bakterii jest 2-25% populacji, jednak w środowiskach zamkniętych ich odsetek może sięgać 40-80%. Z tego powodu podwyższone ryzyko infekcji występuje w zbiorowiskach ludzkich np. w żłobkach, przedszkolach, szkołach, internatach, koszarach, domach opieki. W takich warunkach przenoszenie się zarazków poprzez bliski kontakt jest znacznie ułatwione. Najbardziej narażone są dzieci w wieku od 3 miesięcy do 5 lat, ponieważ ich system odpornościowy nie jest jeszcze wystarczająco dobrze rozwinięty. Drugi szczyt zachorowań przypada na okres od 14 do 19 roku życia.
Meningokoki bytują w jamie nosowo-gardłowej i są przenoszone drogą kropelkową podczas kichania lub kaszlu, przez bezpośredni kontakt (pocałunek) lub także pośredni kontakt z osobą zakażoną (picie ze wspólnego naczynia).
Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i posocznica meningokokowa mogą być czasem trudne do rozpoznania w pierwszej fazie zakażenia. Pierwsze objawy mogą być takie same jak w przeziębieniu. Okres wylęganiabakterii Neisseria meningitidis w zakażeniu wynosi od 2-10 dni (średnio to najczęściej 3-4 dni). Pod względem objawów klinicznych meningokokowezapalenie opon mózgowo-rdzeniowych nie różnisię zasadniczood zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych wywołanych przez inne czynniki bakteryjne tj. pneumokoki czy pałeczki hemofilne (Haemophilus influenzae typu b). Objawem charakterystycznym posocznicy meningokokowej jest wysypka krwotoczna występująca u 10-50% chorych. Wysypka może wystąpić na każdej części ciała w postaci drobnych czerwonych punkcików. W późniejszych stadiach choroby punkty te zlewają się w duże plamy. By sprawdzić, czy wysypka może wskazywać na posocznicę meningokokową, można przeprowadzić „test szklankowy”- przyciskając bok szklanki do zmian na skórze. W przypadku zakażenia meningokokowego plamki nie bledną pod wpływem ucisku. Czasem wysypka występuje na powierzchni gałek ocznych, w miejscach częściowo zakrytych powiekami. Dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych szybko rozprzestrzeniają się w całym organizmie, co prowadzi do zakażenia ogólnego (ostra posocznica meningokokowa). Poprzez osłabienie serca i krwioobiegu oraz rozległe krwawienia pod skórą i do narządów wewnętrznych, choroba w ciągu kilku godzin może doprowadzić do śmierci. Prawie 10% chorych umiera, a u około jednej czwartej pozostają na całe życie trwałe uszkodzenia, takie jak: zaburzenia słuchu, głuchota, uszkodzenia mózgu, upośledzenie intelektu, padaczka.

Co to są pneumokoki?

Pneumokoki to powszechnie występujące bakterie chorobotwórcze z rodzaju Streptococcus pneumoniae (dwoinka zapalenia płuc), wytwarzające otoczkę wielocukrową. Skład otoczki polisacharydowej jest zróżnicowany, co stanowi podstawę klasyfikacji pneumokoków. W sumie wyróżnia się 90 typów serologicznych pneumokoków. Zdecydowaną większość groźnych zakażeń powodują tylko niektóre z nich, najbardziej agresywne. Jest ich około 10. Odpowiadają one za 62% najgroźniejszych zakażeń. U człowieka naturalnym rezerwuarem pneumokoków jest zwykle nosogardło, a kolonizacja dotyczy ok. 5-10% zdrowych dorosłych i 20-40% zdrowych dzieci. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową lub przez kontakt bezpośredni. Po zasiedleniu przez bakterie górnych dróg oddechowych, może dojść do kilku różnych, ciężkich zakażeń pneumokokowych, zwanych ze względu na znaczne nasilenie i obejmowanie ważnych narządów wewnętrznych zakażeniami inwazyjnymi. Do najczęstszych zakażeń inwazyjnych należą: zapalenie(bakteryjne zakażenie krwi, bez wyraźnych objawów chorobowych), posocznica, inaczej sepsa (bakteryjne zakażenie krwi z występującymi objawami uogólnionego zakażenia i objawami ze strony różnych narządów), zapalenieRzadziej występujące inwazyjne zakażenia, które mogą być spowodowane przez pneumokoki to: zapaleniePneumokoki mogą wywoływać również mniej poważne, ale bardzo często występujące choroby: zapalenie zapalenie zatok przynosowych, zapalenie spojówek. ucha środkowego, wyrostka robaczkowego, kości i szpiku, stawów, pęcherzyka żółciowego, wsierdzia, osierdzia, jądra, najądrza, ślinianek, prostaty, pochwy, szyjki macicy, jajowodu, otrzewnej. płuc. opon mózgowo-rdzeniowych, bakteriemia
Kiedy pneumokoki wtargną do opon mózgowo-rdzeniowych - błon pokrywających mózg i rdzeń kręgowy, wywołają tam poważny stan zapalny. Klasycznymi objawami zapalenia opon są: ból głowy o dużym nasileniu, wysoka gorączka, bóle mięśniowe i stawowe, objawy oponowe (sztywność karku, nudności i wymioty), wzmożony niepokój, często dezorientacja, splątanie, a nawet utrata przytomności i napady padaczkowe. U dzieci w wieku do 2 lat, zapalenie opon objawia się z reguły gorączką, problemami z jedzeniem, wymiotami, drażliwością, drgawkami i krzykiem o wysokim tonie. U niemowląt można zaobserwować uwypuklenie i tętnienie ciemienia. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest szczególnie niebezpieczne z powodu jego potencjalnych następstw w przyszłości. U dzieci często obserwuje się porażenia (15%), zaburzenia drgawkowe (11%), ubytki neurologiczne (30%).
Po pokonaniu bariery skóry czy też śluzówki, bakterie dostają się do układu krwionośnego, skąd możliwe jest zasiedlanie różnych organów. Typowym objawem bakteriemii jest gorączka przebiegająca napadowo, uczucie, że jest się naprawdę chorym, brak apetytu, pogarszanie się stanu pacjenta, bardzo szybkie tętno, przyspieszony oddech, często zbyt niskie ciśnienie tętnicze.
Posocznica, czyli sepsajest chorobą, w której na skutek obecności bakterii i ich toksyn we krwi dochodzi do wystąpienia objawów wywołanych przez stan zapalny wielu różnych narządów jak np. płuc, układu krążenia czy nerek. Jest to ciężka choroba dotycząca całego organizmu, stanowiąca zagrożenie życia pacjenta i wymagająca zastosowania natychmiastowego, intensywnego leczenia. W najcięższej postaci sepsy rozwija się niewydolność wielonarządowa: układu oddechowego, krążenia i nerek. Ta postać choroby jest obciążona dużą śmiertelnością.
Pneumokoki zasiedlające nos i gardło w niesprzyjających okolicznościach (uprzednie zakażenie wirusowe lub inne czynniki ryzyka) zakażają dolne drogi oddechowe. Wśród objawów obserwuje się duszność, nagle pojawiającą się wysoką gorączkę z dreszczami, kaszel z odkrztuszaniem, ból w klatce piersiowej. W przebiegu zapalenia płuc, do pęcherzyków płucnych, które w prawidłowych warunkach są wypełnione powietrzem, dostaje się płyn i utrudnia ważną życiowo wymianę gazową (oddychanie). W przypadku dzieci poniżej 5. roku życia pneumokoki odpowiedzialne są za 2/3 bakteryjnych zapaleń płuc.

Jak można zapobiegać chorobom pneumokokowym i menigokokowym?

W celu uniknięcia groźnych dla życia inwazyjnych chorób pneumokokowych (IChP) i meningokokowych zaleca się zastosowanie szczepień ochronnych. W Polsce za ponad połowę przypadków choroby meningokokowej odpowiadają meningokoki grupy serologicznej B, przeciwko którym nie ma skutecznej szczepionki. Od kilku lat wzrasta jednak liczba zakażeń wywoływanych przez grupę C. Grupa serologiczna A w Polsce nie występuje, a inne grupy meningokoków są w naszym kraju niezmiernie rzadkie. Dzięki szczepionkom skoniugowanym nowej generacji można zabezpieczyć przed zachorowaniem dzieci po ukończeniu 2 miesiąca życia i starsze oraz młodzież i dorosłych. Szczepienie jest możliwe i celowe w każdym momencie. O ewentualnych przeciwwskazaniach do szczepienia decyduje lekarz. Schemat szczepienia zależny jest od wieku. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami niemowlętom w wieku od 2 do 12 miesięcy należy podać 3 dawki szczepionki w odstępach co 4 tygodnie, natomiast u starszych dzieci, młodzieży i osób dorosłych wystarcza zaszczepienie pojedynczą dawką.
Skuteczne programy szczepień ochronnych przede wszystkim zabezpieczają ludzi przed zachorowaniem, a co za tym idzie zmniejszają zapotrzebowanie na leki, co z kolei zmniejsza tempo selekcji i rozwoju szczepów antybiotykoopornych. Stosowanie równocześnie wielu szczepionek ma często efekt wzajemnie się wzmacniający i uzupełniający. Wzrasta tak zwana „odporność stadna” całej szczepionej populacji. Oznacza to, że jeśli w danej populacji prowadzi się systematyczne skuteczne szczepienia przeciw danemu drobnoustrojowi, to po pewnym czasie populacja ta staje się bardziej odporna na dany typ zakażenia i jest coraz mniej zachorowań. W najkorzystniejszych okolicznościach, jak w przypadku ospy prawdziwej, drobnoustrój może ulec całkowitej eliminacji.

mgr farm. Edyta Wawryk

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami i rejestracją, szczepionkę skoniugowaną przeciwko pneumokokom zaleca się niemowlętom w wieku od 2 do 6 miesiąca życia - 3 dawki w odstępie przynajmniej jednego miesiąca i czwartą dawkę w drugim roku życia. Dzieciom w wieku od 7 do 11 m. ż. zaleca się podanie dwóch dawek w odstępie przynajmniej 1 miesiąca i trzecią dawkę zaleca się w drugim roku życia. Dzieciom w wieku od 12 do 23 m. ż. zaleca się podanie dwóch dawek w odstępie przynajmniej dwóch miesięcy, a dzieciom w wieku 2 - 5 lat - jednorazową dawkę.
 

Publikacja artykułu, 2007