Choroby alergiczne stanowią bardzo ważny, społeczny problem zdrowotny. Mimo szeroko prowadzonych badań naukowych etiologia tych chorób wciąż pozostaje niejasna. Uważa się, że patomechanizm chorób alergicznych jest wypadkową wpływu z jednej strony określonych uwarunkowań genetycznych, z drugiej oddziaływania na organizm wielu czynników środowiskowych. Rola predyspozycji genetycznych jest ogromna, tym niemniej biorąc pod uwagę lawinowy wzrost częstości chorób alergicznych, jaki stwierdzono w ciągu ostatnich 50 lat wydaje się, iż podstawowe znaczenie mają czynniki środowiskowe.

Czynniki środowiskowe wpływające na choroby alergiczne

Wśród czynników środowiskowych mających wpływ na rozwój i przebieg chorób alergicznych wymienia się:
1/ alergeny występujące wewnątrz pomieszczeń,
2/ alergeny występujące na zewnątrz pomieszczeń,
3/ zawodowe czynniki uczulające,
4/ dym tytoniowy,
5/ zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego i wewnątrz pomieszczeń,
6/ dieta i zmiany w sposobie odżywiania,
7/ zakażenia,
8/ wielkość rodziny, status społeczno-ekonomiczny,
9/ otyłość, tryb życia,
Współczesne środowisko człowieka stale pomnaża liczbę potencjalnych alergenów,
a poprzez działanie różnych czynników szkodliwych natury fizycznej, chemicznej, biologicznej uszkadza naturalne bariery ochronne, co ułatwia wnikanie alergenów do ustroju i rozwój zmian chorobowych.

Co to jest alergia?

Zgodnie z definicją Międzynarodowego Komitetu Alergologicznego alergia jest „reakcją nadwrażliwości ustroju zapoczątkowaną przez mechanizmy immunologiczne, wyrażającą się określonymi objawami chorobowymi, wywołaną określonym alergenem”.

Choroby alergiczne

Chorobami alergicznymi określa się zmiany chorobowe o charakterze uogólnionym lub dotyczące jednego narządu, powstałe w wyniku ekspozycji na swoisty alergen i mające
u swej podstawy odczyn immunologiczny.
Do chorób alergicznych należą: astma oskrzelowa, pyłkowica, wstrząs anafilaktyczny, alergiczne zaburzenia żołądkowo-jelitowe, choroba posurowicza, odczyny polekowe, atopowe zapalenie skóry, wyprysk kontaktowy, niektóre typy pokrzywki, alergiczny nieżyt nosa, zmiany alergiczne ze strony powiek i spojówek.

Alergeny, czyli to, co nas uczula

Alergenem może być praktycznie każda substancja wywołująca u osób uczulonych objawy chorobowe. Pod względem chemicznym są to przede wszystkim cząsteczki białkowe.
Alergeny ze względu na drogę przenikania ich do ustroju można podzielić na następujące grupy:
1/ Alergeny wziewne
Należą do nich: kurz domowy, roztocza, pyłki drzew, krzewów, traw i zbóż, zarodniki pleśni, złuszczone naskórki zwierząt, sierść, pióra, wełna, alergen dymu tytoniowego.
2/ Alergeny pokarmowe
Potencjalnie każda substancja pokarmowa, która przenika w stanie nierozłożonym przez błonę śluzową jelit może być przyczyną powstania alergii. Do pokarmów najczęściej uczulających należy zaliczyć: mleko, jaja, ryby, wieprzowinę, pszenicę, poziomki, owoce cytrusowe, orzechy, czekoladę. Alergeny pokarmowe odgrywają szczególną rolę w chorobach alergicznych u dzieci, jednakże mogą być przyczyną ciężkich objawów alergicznych także u osób dorosłych.
3/ Alergeny kontaktowe
Alergeny kontaktowe przenikają do ustroju przez skórę i błony śluzowe, prowadząc do wyprysku kontaktowego i innych schorzeń alergicznych. Należą do nich: rośliny, kwiaty, barwniki, gumy, metale, futra, skóra, biżuteria, maści, kosmetyki, tworzywa sztuczne i liczne chemikalia przemysłowe. Szczególnie często obserwuje się alergię na związki zawierające chrom, nikiel, kobalt, które znajdują zastosowanie w produkcji artykułów przemysłowych codziennego użytku (np. zapięcia zegarka, sprzączka paska, metalowe guziki z zawartością chromu i niklu).
4/ Alergeny zakaźne
Alergeny pochodzenia bakteryjnego, wirusowego, grzybiczego też powodują swoiste uczulenie organizmu. Silne właściwości immunogenne wykazują także alergeny pasożytnicze. Gwałtowne objawy alergiczne często w postaci wstrząsu anafilaktycznego mogą być wywołane przez substancje uczulające zawarte w wydzielinach i jadach owadów, wprowadzone do ustroju przez użądlenia pszczół, os, komarów lub innych owadów.
5/ Alergeny lekowe
Leki niezależnie od drogi wprowadzenia ich do ustroju, mogą doprowadzić do ciężkich powikłań alergicznych, w tym także do wstrząsu anafilaktycznego. Do leków najczęściej uczulających należą: surowice odpornościowe, penicylina i inne antybiotyki, salicylany, sulfonamidy, związki jodu, lewamizol, nitrofurantoina i szczepionki.
6/ Alergeny zawodowe
Do alergenów zawodowych zaliczamy m.in.. lateks u pracowników medycznych (np. rękawice), mąkę w piekarnictwie.

Jak powstaje alergia?

Wiadomo, że do powstania zmian alergicznych potrzebny jest przynajmniej dwukrotny kontakt z danym alergenem. Pierwszy kontakt prowadzi do uczulenia organizmu wskutek wytworzenia swoistych przeciwciał. W tym okresie nie występują objawy chorobowe. W następnym kontakcie z alergenem dochodzi do reakcji alergenu ze swoistym przeciwciałem i do wyzwolenia zmian chorobowych.

Jak się chronić przed alergią?

Najskuteczniejszym postępowaniem w zapobieganiu alergii jest eliminowanie swoistego alergenu ze środowiska chorego. W zależności od przypadku wskazane jest: zalecenie diety eliminacyjnej, odstawienie określonego leku, izolacja od zwierząt domowych itd.

Alergie u dzieci

Zachorowalność na alergie u dzieci w Polsce gwałtownie rośnie, a mimo to są one zbyt późno wykrywane lub źle leczone. Matki dopiero po wielu latach dowiadują się, że mogły uchronić malucha przed poważniejszymi powikłaniami, gdyby odpowiednio wcześniej inaczej z nimi postępowały. Na alergię prawdopodobnie cierpi w Polsce co najmniej co dziesiąte dziecko do trzeciego roku życia, a ich liczba podwaja się co 10 lat.
We wczesnym rozpoznaniu alergii pomocny jest wywiad. Chodzi o stwierdzenie czy choroba atopowa występuje wśród najbliższych krewnych dziecka. Wiadomo, że występowanie takiej nadwrażliwości u jednego z rodziców zwiększa ryzyko choroby do 20 %. W przypadku, gdy uczuleni są oboje rodzice, ryzyko to zwiększa się do 43 %. Czasami jednak nikt w rodzinie nie miał alergii, a mimo to dziecko choruje. Okazuje się, że uczulenie rozwija się z pokolenia na pokolenie: na skutek nałożenia się zanieczyszczeń środowiska i predyspozycji genetycznych organizm uczy się wytwarzać coraz większe ilości przeciwciał, co w końcu doprowadza do powstania alergii. Jak wyliczyli specjaliści, mimo że w rodzinie dziecka u nikogo nie stwierdzono objawów uczulenia, ryzyko choroby atopowej sięga 12,5 %.
Rodzice powinni przede wszystkim dbać o dietę swych pociech. Atopicy uczulają się na pokarmy zazwyczaj już we wczesnym dzieciństwie, a w latach następnych także na liczne alergeny wziewne – atmosferyczne i domowe oraz jady owadów. Warto pamiętać, że najczęstszymi alergenami są mleko krowie, białko jaja kurzego, gluten, ryby, czekolada, kakao, owoce cytrusowe, mięso kurcząt, wołowina, wieprzowina, a także grzyby.
Najważniejszym zaleceniem jest, aby matka karmiła dziecko piersią, szczególnie przez pierwsze sześć miesięcy życia noworodka. Znacznie zmniejsza to ryzyko alergii u dziecka, gdyż aż 80% sztucznie karmionych dzieci wykazuje objawy uczulenia.
Jednym z najczęstszych alergenów jest mleko krowie i jego przetwory, będące jednocześnie podstawowym pokarmem dla rozwoju i wzrostu dziecka. Za wręcz niedopuszczalne uważa się podawanie niemowlęciu niezmodyfikowanego mleka krowiego w pierwszym półroczu życia. Należy też unikać podawania go przed ukończeniem 12 miesięcy. Warto też pamiętać, że alergię może wywołać zbyt wczesne przestawienie dziecka na sztuczne karmienie lub użycie niewłaściwej mieszanki mlecznej.
Skaza białkowa na skórze niemowlęcia jest najczęstszym objawem tzw. „marszu alergicznego”: nasilających się wraz z wiekiem objawów uczulenia lub nietolerancji pokarmowej. Czasami objawy na skórze znikają a pojawiają się w innym miejscu, np. w rejonie układu oddechowego. „Marszowi” mogą towarzyszyć wymioty, niechęć do jedzenia, sapka oraz zapalenie ucha środkowego. W okresie przedszkolnym lub szkolnym może się dołączyć do nich katar sienny lub częste zapalenie oskrzeli, a w późniejszym wieku – astma oskrzelowa. Objawami alergii mogą być też zaburzenia snu, osłabienie, drażliwość, płaczliwość. U dzieci starszych alergia pokarmowa stopniowo wygasa ustępując miejsca uczuleniu na alergeny wziewne.

Ogólne zasady leczenia chorób alergicznych

Leczenie chorób alergicznych nie jest łatwe. Wyróżnia się:
1/ Odczulanie swoiste
Postępowanie to polega na podawaniu choremu podskórnie lub doustnie małych, stopniowo zwiększanych dawek alergenu w określonych odstępach czasu przez wiele miesięcy, a nawet lat. Leczenie odczulające daje dobre wyniki w astmie oskrzelowej, w uczuleniu na kurz, pyłki, roztocze, w nieżycie pyłkowym nosa, w alergii na jady owadów.
2/ Leczenie farmakologiczne
Do najczęściej stosowanych w leczeniu odczynów alergicznych środków farmakologicznych należą:
- leki przeciwhistaminowe (w tym również dostępne bez recepty preparaty: Zyrtec UCB, Allertec WZF, Aleric, Amertil, CetAlergin, Alerzina, Letizen, Loratadyna, Loratan, Nalergine),
- kortykosteroidy (w postaci tabletek i aerozoli wziewnych),
- leki wspomagające podstawowe leczenie objawowe, leki uszczelniające naczynia krwionośne np.:
- zawierające kwas askorbinowy np.: Witamina C Monovitan,
- zawierające związki wapnia np.: Calcium Pliva Kraków, Calcium C Krakowskie Pliva Kraków, Calcium w folii, Calcium syrop, Calcium Zdrovit, Alercal Zdrovit.

Szczególnie trudnym okresem dla alergików jest wiosna - okres pylenia wielu roślin. Takie objawy jak: pieczenie i łzawienie oczu, uczucie piasku pod powiekami, napady kichania, obfita wodnista wydzielina z nosa, świąd i uczucie zatkania nosa, połączone z ogólnym osłabieniem, zmęczeniem i poczuciem choroby, czasami napady duszności są charakterystyczne dla obrazu choroby alergicznej. Istotny jest także czasowy związek pomiędzy wystąpieniem tych objawów, a okresem pylenia uczulającej rośliny, który trwa od wczesnej wiosny aż do jesieni.

Przyczyn alergii jest bardzo wiele. Chorują na nią zarówno dzieci, jak i dorośli. Jej leczenie jest często długie i trudne. W miarę naszych możliwości unikajmy tego, co nas uczula. Jeśli zaś zaobserwujemy objawy alergii, zgłośmy się do lekarza alergologa po fachową poradę.

mgr farm. Anna Mazur
Publikacja artykułu, 2007