Zawał serca jest jedną z najbardziej znanych i najbardziej dramatycznych postaci choroby wieńcowej, zwana też chorobą niedokrwienną serca. Charakteryzuje się on niedostatecznym ukrwieniem (a co się z tym wiąże niedostatecznym zaopatrzeniem w tlen) serca, spowodowanym znaczącym zwężeniem (a niekiedy – zamknięciem) światła tętnic wieńcowych, odżywiających mięsień serca.

Zawał serca to martwica fragmentu mięśnia sercowego spowodowana jego przedłużającym się niedokrwieniem. Za przeszło 85% wszystkich zawałów odpowiada zamknięcie tętnicy wieńcowej przez skrzeplinę. Powstanie skrzepliny jest inicjowane przeważnie przez pęknięcie blaszki miażdżycowej i uwolnienie z niej substancji prowokujących krzepnięcie krwi. Zawał występuje zwykle w miejscu unaczynionym przez tętnicę wieńcową o stosunkowo niedużych zmianach miażdżycowych. „Młode” blaszki miażdżycowe są niestabilne i łatwo pękają, dlatego stosunkowo często zawał jest pierwszym objawem choroby wieńcowej. Małe zmiany miażdżycowe nie ograniczają istotnie przepływu krwi przez tętnicę i pacjent nie ma bólów wieńcowych. W momencie pęknięcia blaszki i powstania w tym miejscu zakrzepu, występuje ostra niedrożność tętnicy wieńcowej, powodująca martwicę mięśnia serca, czyli zawał. Czynnikiem prowokującym taką sytuację może być duży wysiłek fizyczny, stres emocjonalny lub przebyty uraz, upał w sezonie letnim. Do innych przyczyn wywołujących zawał zaliczamy: np. kurcz tętnicy wieńcowej, zatory, zapalenie tętnic wieńcowych, wady wrodzone naczyń wieńcowych.
 

Objawy zawału serca
 

Typowe objawy zawału serca to ból w klatce piersiowej, najczęściej zamostkowy, duszność, poty, uczucie lęku, nudności. Ból może promieniować do żuchwy, pleców, barków, nadbrzusza. Ważnym kryterium, sugerującym zawałowe pochodzenie bólu jest czas jego trwania. Ból zawałowy trwa przeważnie nie krócej niż 20 minut, często kilka, kilkanaście godzin. Około 25% zawałów serca daje nietypowe, niewielkie dolegliwości bólowe lub przebiega zupełnie bezbólowo. Najczęściej zawały bezbólowe występują u osób chorych na cukrzycę, u których neuropatia cukrzycowa jest przyczyną zmniejszonej percepcji bólu. W rozpoznaniu zawału serca, poza objawami klinicznymi (długotrwałym, silnym bólem w klatce piersiowej), zasadnicze znaczenie ma badanie elektrokardiograficzne. Typowe zmiany w zapisie EKG pozwalają postawić pewne rozpoznanie u około 80% chorych. Badanie EKG umożliwia ponadto rozpoznanie lokalizacji martwicy mięśnia serca i zorientowanie się, która tętnica wieńcowa uległa krytycznemu zwężeniu. Niezmiernie ważne jest, by nie zwlekać z wezwaniem pogotowia, gdy ból wieńcowy nie mija po 2-3 tabletkach nitrogliceryny (trzeba też przyjąć preparat kwasu acetylosalicylowego np. Aspirynę). Ból trwający dłużej niż 20 minut nasuwa podejrzenie, iż jest objawem zawału. Od szybkiego dotarcia pacjenta do szpitala zależy jego życie i przyszłe zdrowie, ponieważ tylko szybka interwencja lecznicza stwarza szansę ograniczenia strefy zawału. Trzeba pamiętać, że w przebiegu zawału może dojść do zatrzymania pracy serca (prowadzi ona do utraty świadomości), które może wystąpić nagle i znacznie zmniejsza szansę przeżycia. Jeśli zatrzymanie pracy serca nastąpiło przed przyjazdem pogotowia ratunkowego, trzeba jak najszybciej rozpocząć pierwszą pomoc (sztuczne oddychanie i masaż serca).
Jeśli podejrzewamy u siebie zawał, tzn. mamy silny ból w klatce piersiowej, który nie ustępuje w ciągu 20 minut, właściwą pomoc medyczną otrzymamy jedynie w szpitalu. Obecnie można kupić w aptece CardioDetect self - szybki test do samodzielnego stosowania przy podejrzeniu zawału serca.

Co zrobić, żeby uniknąć zawału serca, udaru mózgu czy innej poważnej choroby serca i naczyń?

1. Nie pal tytoniu.
2. Zwróć większą uwagę na to, co jesz.
Jedz więcej warzyw i owoców. Zawierają one błonnik, witaminy i antyoksydanty. Ogranicz spożycie tłuszczów zwierzęcych, słodyczy oraz słodzonych napojów i soli kuchennej.
3. Nie pij alkoholu w nadmiernych ilościach.
Duże spożycie wysokoprocentowego alkoholu przyczynia się do nagłych zgonów sercowych.
4. Kontroluj ciężar ciała, nie dopuść do otyłości lub znacznej nadwagi.
Obwód pasa powyżej 94 cm u mężczyzn i powyżej 80 cm u kobiet wskazuje na wczesne zagrożenie chorób układu krążenia. Przy obwodzie pasa powyżej 102 cm u mężczyzn i powyżej 88 cm u kobiet można spodziewać się ryzyka powikłań i problemów układu krążenia prowadzących nawet do zawału.
5. Bądź bardziej aktywny fizycznie.
Wykonuj rozmaite ćwiczenia sportowe, przynajmniej 30 minut dziennie. Staraj się jak najwięcej chodzić, jeździć rowerem. Osoby po przebytym zawale powinny skonsultować formę ćwiczeń sportowych z lekarzem.
6. Mierz regularnie ciśnienie krwi.
Prawidłowa wartość ciśnienia krwi to 120/80 mmHg. Ciśnienie równe lub większe od 140/90 mmHg może bez uchwytnych dolegliwości uszkadzać układ krążenia.
7. Badaj systematycznie swój stan zdrowia.
Pamiętaj o konieczności kontroli poziomu cukru we krwi. Prawidłowy poziom cukru (glukozy) we krwi nie powinien przekraczać 110 mg/dl. Ważna jest także kontrola tzw. lipidogramu (cholesterol, frakcja HDL i LDL, trójglicerydy). Prawidłowy poziom cholesterolu we krwi powinien być niższy od wartości 200mg/dl.
8. Dbaj nie tylko o ciało, ale także o psychikę.
Naucz się panować nad stresem i gniewem. Poświęć więcej czasu na kontakt z przyrodą, odpoczywaj i ciesz się z życia!
9. Myj zęby.
Istnieje związek między infekcją dziąseł a chorobami serca.
10. Przyjrzyj się swojej rodzinie.
Choroby serca, w tym zawał i choroba wieńcowa, są uwarunkowane genetycznie, dlatego szczególnie muszą dbać o siebie - i to od najmłodszych lat - osoby, u których ktoś z rodziny miał nadciśnienie lub zawał.

Profilaktyka miażdżycy
 

Podwyższone poziomy lipidów (cholesterolu i trójglicerydów) to - niestety - częsty problem w naszym kraju. Nadmiar tych substancji w organizmie jest jednym z czynników przyspieszających rozwój miażdżycy naczyń krwionośnych. Miażdżyca obejmuje naczynia tętnicze w całym organizmie. Jeżeli proces miażdżycowy nasili się w tętnicach serca, objawia się jako choroba wieńcowa i może doprowadzić do zawału. Miażdżyca tętnic mózgu powoduje zaś ograniczenie sprawności tego narządu, a czasem może być przyczyną udaru mózgu. Nadmiar cholesterolu przenika do ściany naczyń krwionośnych i tam się gromadzi. Powoduje to rozwój blaszek miażdżycowych, które zwężają światło naczyń krwionośnych. Cholesterol we krwi przenoszony jest w lipoproteidach LDL (cholesterol „zły’- może zatkać naczynia krwionośne) i w lipoproteidach HDL (cholesterol „dobry” - usuwany z naczyń). Najlepiej jest mieć mało LDL cholesterolu a więcej HDL cholesterolu.
 

Podstawą walki z miażdżycą jest dieta, która prawidłowo przestrzegana, daje szansę obniżenia poziomu cholesterolu, co najmniej o 15%. Trzeba przede wszystkim unikać nadmiaru tłuszczów zwierzęcych, które są bogate w nasycone kwasy tłuszczowe. Tłuszcze nasycone nie tylko podnoszą poziom cholesterolu, ale także zwiększają krzepliwość krwi, co jest zjawiskiem niekorzystnym ze względu na predyspozycję do zawału. Należy więc ograniczyć spożywanie tłustych mięs, wędlin, smalcu i boczku oraz tłustych produktów mlecznych, jaj, podrobów. Zalecane jest spożywanie potraw przygotowywanych beztłuszczowo: gotowanych, duszonych, pieczonych w folii.
W przeciwieństwie do tłuszczów nasyconych, kwasy tłuszczowe nienasycone (NNKT), które występują w obfitości w olejach roślinnych, takich jak: kukurydziany, słonecznikowy, sojowy, oliwkowy, rzepakowy i arachidowy, obniżają poziom cholesterolu we krwi. Kwasy tłuszczowe nienasycone (omega-3, omega-6), obecne w dużych ilościach w tłuszczu ryb i ssaków morskich, obniżają też poziom trójglicerydów. Dlatego spożywanie ryb co najmniej raz w tygodniu, zmniejsza ryzyko śmierci spowodowanej chorobami serca i uznane jest za ważną zasadę profilaktyki miażdżycy. Podkreślić należy, że omawiane kwasy tłuszczowe nienasycone wykazują także działanie przeciwkrzepliwe. Podwyższony poziom trójglicerydów we krwi wiąże się z nasiloną krzepliwością krwi, dlatego należy dążyć do utrzymania poziomu poniżej 200 mg/dl. Służyć temu powinno zapobieganie nadwadze i otyłości oraz unikanie alkoholu, cukru i słodyczy.
Oprócz zastępowania tłuszczów zwierzęcych olejami roślinnymi, należy zwiększyć spożycie warzyw, owoców, roślin strączkowych i produktów zbożowych. Zawierają one błonnik pokarmowy, który obniża poziom cholesterolu i glukozy oraz są dobrym źródłem witamin i składników mineralnych. Błonnik pokarmowy ma mało kalorii, daje uczucie sytości, korzystnie działa w cukrzycy i innych chorobach metabolicznych. Witamina E, C i beta-karoten zapobiegają utlenianiu lipoprotein LDL zachodzącemu pod wpływem działania wolnych rodników i dzięki temu zwalniają rozwój miażdżycy. Podobne właściwości ma selen i cynk. Witaminy z grupy B oraz kwas foliowy obniżają poziom homocysteiny we krwi, która również jest czynnikiem rozwoju miażdżycy. Podobne właściwości ma selen i cynk. NNKT omega-3, omega-6 -niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe muszą być spożywane regularnie, w celu utrzymania prawidłowej pracy układu krążenia. Nie są one produkowane przez nasz organizm.

Leki i parafarmaceutyki
 

Aby zmniejszyć ryzyko zawału oprócz zdrowego stylu życia i diety, można stosować leki i parafarmaceutyki dostępne w aptekach bez recepty.

1. Witaminy:
– witaminy antyoksydacyjne, czyli A, C i E, zapobiegają skutkom szkodliwego działania wolnych rodników, wytwarzanych w organizmie w wyniku procesów metabolicznych; niedobory tych witamin zwiększają ryzyko powstania chorób układu krążenia i wydłużają okres ich leczenia; preparaty zawierające te witaminy to m.in.: Capivit A+E mite, Capivit A+E forte, Beta Karoten E, Fort-E-Vite, Vit. A+E, Acerola, Cerutin, Vit. Monovitan C, Vit. C, Ascorutical,
- witaminy B6, B12, B2, kwas foliowy - niewystarczające spożycie tych witamin może prowadzić do wzrostu poziomu homocysteiny we krwi, która silnie uszkadza ściany tętnic i zwiększa krzepliwość krwi; preparaty m.in.: Vitaminum B comp., Folik,
- Koenzym Q (jest zaliczany do witamin), zwiększa wytwarzanie i wykorzystywanie energii w komórkach, zwłaszcza mięśni serca i mięśni szkieletowych, wspomaga leczenie chorób serca, naczyń krwionośnych, jest jednym z najsilniejszych przeciwutleniaczy, opóźnia starzenie się komórek i zwiększa odporność organizmu; preparaty m.in.: Koenzym Q10+lecytyna, NaturKaps koenzym Q 10, Koenzym Q10+vit. E, Envit Q 10. Preparaty te stosuje się w terapii niewydolności krążenia, choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń rytmu serca, niewydolności krążenia, w profilaktyce i leczeniu miażdżycy.
2. Pochodne kwasu acetylosalicylowego
Substancje te zmniejszają krzepliwość krwi; preparaty m.in.: Acard, Acesan, Aspirin Protect, Bestpirin, Cardiopirin, Encopirin, Polocard.
3. Statyny
Statyny hamując enzym odpowiedzialny za syntezę cholesterolu w wątrobie i jelitach, obniżają poziom cholesterolu. Ze względu na dość wysoką cenę, statyny znalazły się na liście leków refundowanych i wydawane są w aptece na podstawie recepty. W bogatych krajach np. w USA, Anglii, dopuszczono stosowanie statyn bez recepty.
4. Nienasycone kwasy tłuszczowe Omega (NNKT)
Są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, zwłaszcza serca i naczyń krwionośnych. Sprzyjają one obniżeniu cholesterolu i trójglicerydów we krwi, zapobiegają tworzeniu się złogów cholesterolu w naczyniach krwionośnych, normalizują ciśnienie krwi, wpływają korzystnie na samopoczucie osób narażonych na stres, skłonnych do depresji. W aptece dostępnych jest wiele preparatów zawierających nienasycone kwasy tłuszczowe. Są to m.in.: Olecardin, Galomega, Omega-3 NaturKaps, Biocardine, Doppelherz activ Omega-3, Linomag NNKT, Ecomer, OmegaCardio+czosnek, Trienyl, Rybasol, Preventic, Tentran.
Źródłem kwasu gamma-linolenowego, mającego ogromne znaczenie dla prawidłowej pracy układu krążenia oraz NNKT omega jest olej z nasion wiesiołka. Obniża on poziom cholesterolu, zapobiega miażdżycy, łagodzi odczyny alergiczne i stany zapalne. Preparaty zawierające olej z wiesiołka to np.: Oeparol, Olej z nasion wiesiołka, Tran z wiesiołkiem. 5. Olej z ogórecznika
Pomaga w usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii, obniża poziom cholesterolu; preparaty to m.in.: Biogal, Borage Oil, Neoglandyna, Boracelle.
6. Czosnek
Obniża poziom cholesterolu, wzmaga wydzielanie żółci, działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo, obniża ciśnienie krwi, hamuje skupianie się płytek krwi; preparaty to m.in.: Ali-Baby, Alliofil, Alliogal, Alliorut, Alitol Perles, OmegaCardio+czosnek, Tabletki z czosnku, Czosnek Forte.
7. Preparaty z miłorzębem
Działają psychostymulująco, rozszerzają naczynia obwodowe i mózgowe, poprawiają pamięć, znoszą uczucie lęku, zapobiegają zawrotom głowy, dają spokojniejszy sen; preparaty to m.in. : Bilobil, Ginkofar, Memoplant, Ginkgo Biloba Forte.
8. Karczochy
Obniżają poziom cholesterolu; preparaty: Cynarex, Cynarein, Liproxal 400.
9. Preparaty z magnezem, wapniem i potasem
Wapń wzmacnia mięsień sercowy, poprawia jego siłę skurczu. Prawidłowy poziom wapnia we krwi a jednocześnie zachowanie równowagi pomiędzy ilością wapnia i magnezu, obniża poziom cholesterolu we krwi, zapobiega miażdżycy, pomaga w zachowaniu prawidłowego ciśnienia krwi. Magnez wraz z wapniem i potasem reguluje rytm serca i wpływa na proces krzepnięcia; preparaty to m.in.: Cardiomin, Maxivit, MBE., Aspargin, Slow-Mag Asmag, Filomag B6, Magnefar B6, Maglek B6, Magne-B6, Magnez z witaminą B6.
10. Preparaty z selenem i cynkiem
Preparaty to m.in.: Selen +A, C, E, Selen+Zinc Royal Selen z witaminami C+E.
11. Leki wzmacniające
Preparaty to m.in.: Vitrum Cardio, Biovital Lecytyna, Lecitan, Lecithin 1200, Lecytyna E, Memo Lecithin, Vicard tonik, Vicard Lecytyna tonik.
12. Mieszanki ziołowe
Wzmagają przemianę materii, co powoduje obniżenie poziomu cholesterolu (np. preparat Sklerovit, zioła przeciwmiażdżycowe).
13. Inne preparaty
Lipobon kaps. (zawiera karczoch i miłorząb japoński - obniża poziom cholesterolu, usprawnia), Pectocholest kaps. (pektyna jabłkowa - obniża cholesterol), Polixar tabl. (z trzciny cukrowej – obniża cholesterol), Błonnik+B-karoten+Cynk+vit.C kaps., Błonnik+magnez+vit.B6 kaps., Bio-Zdrowie Dobra Praca Serca tabl., Bio-Zdrowie Vita (zawiera też vit. A, C, E, B6, B12, magnez, selen, potas).

Osoby najbardziej zagrożone chorobą wieńcową powinny przyjmować przede wszystkim kwas acetylosalicylowy, statyny i podawane w formie kapsułek nienasycone kwasy tłuszczowe-omega-3. Niedobory witamin i składników mineralnych można uzupełniać preparatami wieloskładnikowymi typu: Vitrum Cardio (zawiera lecytynę, błonnik, olej rybi, witaminy i minerały), Doppel Herz Activ Selen+beta karoten (zawiera też kwas foliowy i vit. C+E), Sercen (magnez, vit. C i E, beta karoten, selen).
Najważniejsza w profilaktyce zawału jest odpowiednia dieta, walka z nadwagą, zmiana stylu życia, preferująca aktywność fizyczną i bezstresowe rozwiązywanie problemów oraz systematyczne wykonywanie wymienionych wyżej badań.

mgr farm. Bożena Lech
Publikacja artykułu, 2006