Rola zatok w organizmie człowieka nie jest tak do końca wyjaśniona. Przypuszcza się, że oprócz ogrzewania i nawilżania powietrza wpływającego do dróg oddechowych służą one do zmniejszenia ciężaru twarzoczaszki oraz tworzą coś na kształt pudła rezonansowego dla głosu.

Zatoki oboczne nosa są to przestrzenie w kościach czaszki wypełnione powietrzem, posiadające ujścia w jamie nosowej. U dorosłego człowieka rozróżniamy cztery (parzyste) rodzaje zatok: zatoki czołowe, zatoki szczękowe, zatoki klinowe oraz komórki sitowe. Zatoki wyścielone są błoną śluzową z nabłonkiem rzęskowym.
Proces kształtowania zatok u ludzi kończy się dopiero w wieku 18 – 25 lat. U noworodków zaznaczone są zatoki szczękowe (rozwijają się do 15 roku życia) i komórki sitowe (około 8 miesiąca życia). Zatoka klinowa pojawia się powyżej pierwszego roku życia a jej rozwój kończy się około 12 roku. Najpóźniej około 3-go roku życia pojawia się zatoka czołowa, której rozwój trwa najdłużej - nawet do 25 roku życia

Co to jest zapalenie zatok?

Zapalenie zatok to stan zapalny wyścielającej je błony śluzowej. Zaczyna się od obrzęku błony śluzowej nosa (powszechnie nazwanego katarem) wywołanego najczęściej przez wirusy, co powoduje zamknięcie ujścia zatok przynosowych i gromadzenie się w nich śluzu, który jest doskonałą pożywką dla drobnoustrojów chorobotwórczych. Szczególnie na stany zapalne zatok narażeni jesteśmy przy bezpośrednim kontakcie z osobami chorymi (infekcje wirusowe). Wirusy wywołujące ostre zapalenia zatok przenoszone są najczęściej drogą kropelkową.

Zapalenia zatok dzieli się na:
• zapalenia ostre (objawy chorobowe utrzymują się do 3 tygodni)
• zapalenia podostre (objawy choroby utrzymują się powyżej 3 tygodni aż do 3 miesięcy)
• zapalania przewlekłe (proces chorobowy utrzymuje się powyżej 3 miesięcy
z charakterystycznymi okresami osłabienia objawów a następnie ponownego zaostrzenia objawów chorobowych).

Zapalenia ostre zatok najczęściej występują w porze jesienno-zimowej oraz wczesną wiosną. Narażone na nie są szczególnie dzieci (zwłaszcza te, u których występuje przerost migdałków) oraz osoby z obniżoną odpornością, jak również chorzy na astmę, mukowiscydozę, alergicy czy osoby z wadami anatomicznymi (np. ze skrzywieniem przegrody nosowej). Wywołują je najczęściej wirusy. Zakażeniu wirusowemu może towarzyszyć także infekcja bakteryjna najczęściej wywołana przez paciorkowce.
Objawami ostrego zapalenia zatok w pierwszym etapie są: nieżyt błony śluzowej nosa, czyli katar, stan podgorączkowy, ogólne złe samopoczucie, osłabienie. Następnie pojawia się uczucie pełności w zatokach i ból uciskowy w okolicy zatok powodujący bóle głowy, szczególnie przy pochyleniu do przodu, oraz utrata powonienia. Chory powinien pozostać przez kilka dni w domu, aby nie zarażać innych a poza tym, aby nie narażać się na nagłe zmiany temperatury otoczenia i przeciągi. Temperatura pomieszczenia, w którym przebywa chory powinna być w miarę stała i wynosić około 20 °C a powietrze powinno być czyste (m.in. bez dymu tytoniowego) i wilgotne.

Co robić przy zapaleniu zatok?

Przy pierwszych objawach zapalenia zatok u niemowląt - niezbędna jest konsultacja pediatryczna, ponieważ niemowlę ze względu na trudności z oddychaniem przez nos ma także kłopoty z przyjmowaniem pokarmu. U osób dorosłych, jeżeli wydzielina z nosa ma charakter surowiczy, śluzowy, bądź śluzowo-ropny w pierwszych dniach można skorzystać z szerokiej gamy leków i preparatów dostępnych w aptekach bez recepty.

Leczenie farmakologiczne

Aby udrożnić ujścia zatok przynosowych, należy zmniejszyć obrzęk śluzówki nosa i zatok. Można zastosować preparaty obkurczające naczynia w postaci kropli, aerozoli albo żeli donosowych. Są to preparaty zawierające w składzie ksylometazolinę, np. Xylomethazolin, Otrivin, Xylorhin, Xylogel, Donosan albo oxymetazolinę, np. Nasivin, Oxalin, Afrin, Nosox czy tetrazolinę (np. Tetryvil) oraz nafazolinę (np. Sulfarinol). Aerozole należy podawać choremu usytuowanemu w pozycji siedzącej głową odchyloną ku tyłowi. Lek rozpylamy do każdego otworu nosowego w kierunku czoła. Krople, podobnie jak żele, powinny być podawane choremu w pozycji leżącej, szczególnie jeśli dotyczy to dzieci. Należy pamiętać, aby tego rodzaju preparaty stosować tylko w fazie ostrej, nie dłużej niż parę dni, gdyż przy długim stosowaniu leków obkurczających błonę śluzową nosa, występuje zjawisko ponownego jej obrzęku, ponieważ uszkodzeniu ulega nabłonek rzęskowy, co prowadzi do przewlekłego polekowego nieżytu nosa. Można też przyjmować leki doustne (również należy je stosować krótko, około 4-5 dni), np. Sudafed, Disophrol retard, które dają podobny efekt. Należy pamiętać, że przeciwwskazaniem do stosowania tych leków jest choroba nadciśnieniowa, jaskra, przerost gruczołu krokowego, cukrzyca czy nadczynność tarczycy. Wyżej wymienione preparaty często stosuje się w połączeniu z niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi, takimi jak leki zawierające w swoim składzie ibuprofen (np. Ibuprom, Nurofen, Ibum) czy paracetamol (np. Apap, Panadol, Paracetamol). W aptekach dostępne są też preparaty złożone zawierające w swoim składzie substancje obkurczające naczynia w połączeniu z substancjami niesterydowymi działającymi przeciwzapalnie (np. Gripex, Coldrex Maxgrip, Grypostop, Ibuprom Zatoki).
Dodatkowo, aby rozrzedzić wydzielinę z nosa i zatok oraz ułatwić jej odpływanie, stosuje się leki mukolityczne (np. Mucosolvan, Flegamina, Ambroxol, Ambrosol, Mukolina) czy sekretolityczne (np. Sinupret - pomocny zarówno w ostrych, jak i przewlekłych stanach zapalnych zatok). Należy pamiętać, aby nie stosować tych preparatów przed snem, lecz w ciągu dnia. Wskazane jest też zarówno u niemowląt, dzieci, jak i dorosłych płukanie jamy nosowej solą fizjologiczną (np. Tetrisal, Ringosol) albo roztworem wody morskiej (np. Sterimar, Marimer, Disnemar, O’air). Dobre efekty i dużą ulgę przynoszą inhalacje z olejków eterycznych (olejek sosnowy, pichtowy, eukaliptusowy, miętowy), czy mieszanki kilku olejków np. Olbas Oil, Inhalol). Dorosłym i starszym dzieciom można robić napary a w przypadku niemowląt i małych dzieci dobrze jest postawić w pomieszczeniu, gdzie przebywają zbiornik z gorącą wodą i wlać do niego kilka kropli olejku eterycznego. Olejki eteryczne poza działaniem rozrzedzającym śluz wykazują właściwości antyseptyczne.
Jeszcze jedne krople donosowe zasługują na uwagę Euphorbium compositum – preparat homeopatyczny. Jest on dostępny w postaci aerozolu i zazwyczaj charakteryzuje się dużą skutecznością w zwalczaniu zapalenia błony śluzowej nosa, zwłaszcza u dzieci. Jako jeden z nielicznych można ten preparat stosować u niemowląt.
Kolejną grupą leków, które można zastosować u chorych z ostrym zapaleniem zatok, szczególnie u osób z obniżoną odpornością, są leki immunostymulujące (np. Echinacea, Immunal, Immunofort).
Wśród preparatów homeopatycznych warto wymienić Lymphozil, Engystol. Wartymi wspomnienia są też dwa inne leki homeopatyczne stosowane zarówno w ostrym, jak i przewlekłym zapaleniu zatok - Sinuspax w postaci tabletek i Euphorbium w postaci kropli doustnych. Należy pamiętać, że nie można stosować tych leków wraz z inhalacjami z olejków eterycznych.
Zapalenie zatok jest również jednym ze wskazań do stosowania srebra koloidalnego (sole srebra niszczą drobnoustroje chorobotwórcze).
Należy pamiętać, że jeżeli wydzielina z nosa i zatok zmienia się w ropną trzeba bezzwłocznie udać się do lekarza, ponieważ oznacza to, że do zakażenia wirusowego dołączyła się infekcja bakteryjna a to wiąże się z koniecznością przyjmowania antybiotyku. Ponadto, jeżeli stan zapalny zatok nie mija po około 5-7 dniach, bądź zaostrza się i pojawia się gorączka, należy udać się do lekarza.

Powikłania ostrego zapalenia zatok

Nieleczone lub źle leczone ostre zapalenie zatok przynosowych może przerodzić się w przewlekłe zapalenie zatok. Konieczna wtedy staje się wizyta u lekarza specjalisty laryngologa. Niezbędne do tej wizyty jest skierowanie od lekarza pierwszego kontaktu. Inne powikłania ostrego zapalenia zatok to zapalny obrzęk powiek, zapalenia tkanek oczodołu, pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego, co objawia się zaburzeniami ostrości wzroku.
W aptekach dostępne są również leki (wyłącznie na receptę lekarską) immunostymulujące donosowe lub w postaci tabletek doustnych pomocne w leczeniu przewlekłych stanów zapalnych. W stanach ostrych i przewlekłych nawracających zapalenia zatok można pomocniczo stosować wymienione już wyżej leki Sinupret, Euphorbium krople, Sinuspax. Dostępne są one bez recepty.
Przy nawracających stanach zapalnych zatok zalecane są też jaskinie solne lub światłoterapia. Niektórym pacjentom ulgę przynosi akupunktura. Niezwykle ważne jest też właściwe ubieranie się (noszenie czapki przy zmiennej pogodzie i gdy jest zimno) i właściwe odżywianie się (dieta bogata w białka, niektóre mikroelementy i witaminy).
Jeśli leczenie nie przynosi efektów, niezbędne staje się chirurgiczne udrożnienie zatkanych zatok bądź usunięcie przeszkody np. polipów, przerośniętych migdałków czy wyprostowanie skrzywionej przegrody nosowej. Decyzję o tych zabiegach podejmuje lekarz specjalista.

mgr farm. Maria Zdunek
Publikacja artykułu, 2005