W ostatnich latach obserwujemy znaczny wzrost zainteresowania lekami roślinnymi. Pod tym pojęciem rozumie się produkty lecznicze zawierające jako składniki czynne substancje roślinne lub przetwory roślinne, jak również ich połączenia. Fitoterapia czyli ziołolecznictwo jest obecnie jedną z metod jakimi posługuje się nowoczesna medycyna. Zioła i preparaty z nich przygotowane mogą być stosowane zarówno jako leki podstawowe jak i środki pomocnicze, uzupełniające i wspomagające działanie leków syntetycznych.

Dlaczego zioła ?

Stosowanie roślin leczniczych i ich przetworów jest skuteczne w profilaktyce wielu chorób, są one także pomocne w procesie leczenia, jeżeli są stosowane wcześnie i w odpowiedni sposób. Ważny jest właściwy dobór składników aktywnych oraz odpowiednie dawkowanie z uwzględnieniem możliwych interakcji z innymi lekami i działań niepożądanych. Nie bez znaczenia jest też fakt, że przetwory ziołowe, przede wszystkim herbatki posiadają właściwości sensoryczne (smak, zapach, barwa), dzięki czemu ich stosowanie jest łatwiej akceptowane, szczególnie przez osoby starsze. Zioła są także coraz częściej stosowane w kosmetyce - zarówno ich przetwory w szerokiej gamie gotowych produktów, jak również postaci rozdrobnionych surowców zielarskich do przygotowywania w warunkach domowych kąpieli, okładów, maseczek. Należy równocześnie pamiętać, że wystąpienie działań niepożądanych lub reakcji uczuleniowych, tak jak w przypadku wszystkich leków, jest sygnałem do przerwania kuracji fitofarmaceutykami.

Działanie i zastosowanie wybranych ziół

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum)
Surowcem jest ziele dziurawca. Stosowane wewnętrznie wykazuje działanie rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg moczowych i naczyń krwionośnych; zwiększa wydzielanie soków trawiennych i żółci, działa także moczopędnie. Klinicznie potwierdzone jest działanie przeciwdepresyjne dziurawca. Zastosowane zewnętrznie przetwory dziurawca działają ściągająco i odkażająco. Napary z ziela dziurawca stosuje się przy zaburzeniach trawienia związanych ze zmniejszeniem wydzielania żółci i soków trawiennych, biegunkach, nieżytach jelit i wzdęciach. Preparaty zawierające wyciąg z dziurawca polecane są także w przebiegu łagodnej depresji, szczególnie u osób w podeszłym wieku. Zewnętrznie ziele dziurawca stosuje się na trudno gojące się rany i owrzodzenia. W czasie dłuższej kuracji, zwłaszcza osoby o jasnej karnacji, ze skłonnością do przebarwień powinny unikać przebywania pod bezpośrednim działaniem promieni słonecznych z uwagi na możliwość wystąpienia reakcji uczuleniowej na promieniowanie UV, do poparzeń włącznie.

Melisa lekarska (Melissa officinalis)
W celach leczniczych stosuje się ziele melisy. Działa ona łagodnie uspokajająco, rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit i dróg żółciowych, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i żółci, pobudza trawienie, reguluje pracę przewodu pokarmowego. Niektóre składniki ziela melisy wykazują także działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Przetwory z ziela melisy stosuje się w stanach pobudzenia nerwowego, uczucia niepokoju, a także przy trudnościach w zasypianiu i w migrenach. Napar z melisy stosowany jest w nieżytach żołądka w celu pobudzenia trawienia. Kąpiel z dodatkiem melisy ma działanie i uspokajające.

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica)
Zastosowanie lecznicze mają liście i korzenie pokrzywy. Są one bogatym źródłem soli mineralnych (wapnia, żelaza, rozpuszczalnej krzemionki), liście zawierają także wit. C, K, karotenoidy. Przetwory z tych surowców wykazują działanie moczopędne, przeciwkrwotoczne, pobudzające przemianę materii i trawienie, wspomagają usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii i ogólnie wzmacniają organizm. Wewnętrznie stosuje się je w niedokrwistości, przy zaburzeniach krzepliwości krwi, także pomocniczo w przebiegu kamicy nerkowej. Produkty lecznicze na bazie korzeni z pokrzywy stosuje się także w leczeniu łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Młode liście pokrzywy stanowią cenny dodatek do sałatek wzbogacając je w łatwo przyswajalne sole mineralne i witaminy. Wodne wyciągi z liści pokrzywy można także stosować w warunkach domowych w walce z łupieżem i przy wypadaniu włosów.

Lipa drobnolistna i szerokolistna (Tilia cordata, Tilia platyphyllos)
Lecznicze zastosowanie mają kwiatostany lipy. Składniki w nich zawarte mają działanie napotne, przeciwskurczowe, moczopędne; powodują także zwiększenie produkcji żółci i soków żołądkowych. Napary stosuje się w przebiegu chorób połączonych z gorączką, przy nieżytach górnych dróg oddechowych; wykazują one także korzystne działanie w stanach pobudzenia nerwowego, przy migrenach, zawrotach głowy. Naparów z kwiatostanu lipy można używać do płukania jamy ustnej i gardła; kąpiele z jego dodatkiem można stosować przy nerwobólach, a mycie włosów w odwarze z kwiatostanu lipy zapobiega ich wypadaniu.

Szałwia lekarska (Salvia officinalis)
Surowcem stosowanym leczniczo jest liść szałwi. Przetwory szałwi lekarskiej stosowane zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie działają bakteriostatycznie, przeciwzapalnie. Szałwia pobudza wydzielanie soków żołądkowych, znosi skurcze jelit, ma działanie wiatropędne; ogranicza skłonność do krwawień poprzez zmniejszenie przepuszczalności naczyń krwionośnych. Wyciągi z liści szałwi wykazują także silne działanie przeciwpotne, mogą więc być stosowane w stanach wzmożonej ogólnej potliwości, w stanach gorączkowych, przy nadczynności tarczycy oraz w nadmiernej potliwości na tle nerwicowym. Zewnętrznie naparu z szałwi używa się do płukania jamy ustnej w chorobach przyzębia i stanach zapalnych gardła, można go także używać do przygotowania kompresów stosowanych na trudno gojące się rany i czyraki.

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla)
Leczniczo stosuje się koszyczki kwiatowe rumianku. Substancje w nich zawarte działają przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie w nieżytach przewodu pokarmowego, mają działanie przeciwskurczowe i wiatropędne, pobudzają wydzielanie żółci, zapobiegają niekorzystnym procesom fermentacji w jelitach. Stosowanie herbatki z rumianku jest szczególnie polecane przy leczeniu kolek jelitowych i bólów brzucha u niemowląt, korzystne jest w tym przypadku także jej delikatne działanie uspokajające. Preparaty z rumianku stosowane zewnętrznie na skórę i błony śluzowe działają przeciwzapalnie, stąd też znalazły szerokie zastosowanie w kosmetyce m.in. jako składnik szamponów i płynów do kąpieli.

Zioła w domu

W warunkach domowych najlepiej jest wykorzystywać w celach leczniczych zioła
i ich przetwory zakupione w aptekach lub sklepach zielarsko-medycznych. Mamy wtedy pewność, że stosowane przez nas produkty są odpowiedniej jakości, o sprawdzonym pochodzeniu
i działaniu. Aktualnie, decydując się na kurację ziołową możemy wybierać spośród szerokiej gamy produktów leczniczych, które możemy zaklasyfikować do poniższych grup:
- zioła sypkie – pakowane luźno, odpowiednio rozdrobnione pojedyncze zioła lub ich mieszanki,
- fixy - pojedyncze zioła lub złożone mieszanki pakowane w jednorazowe torebki do przyrządzania naparów lub odwarów,
- postaci leków z dodatkiem surowców roślinnych i ich przetworów – mikstury, syropy, krople, soki, granulaty, tabletki i kapsułki zawierające w swoim składzie sproszkowane zioła , wyciągi suche i płynne oraz olejki eteryczne.
Niektóre, proste postaci leków można wykonywać wg posiadanych przepisów we własnym zakresie. Najczęściej w warunkach domowych przygotowuje się:

• napary – odpowiednią ilość ziół zalewamy wrzątkiem i odstawiamy w naczyniu pod przykryciem na 20-30 min. Napary pije się najczęściej 3-4 razy dziennie, między posiłkami, każdorazowo przygotowując świeżą porcję;
• odwary – odpowiednią ilość rozdrobnionych suszonych ziół zalewamy wodą o temperaturze pokojowej, doprowadzamy do wrzenia i gotujemy 3-5 min.; w przypadku surowców twardych (korzenie, kory) wydłużamy czas gotowania do 10-15 min;
• nalewki – otrzymujemy je przez wytrawianie rozdrobnionych ziół 60-70% alkoholem lub winem; po 7-14 dniach nalewkę odcedzamy i przelewamy do butelek z ciemnego szkła;
• kąpiele – do ich przygotowania stosuje się porcję ok. 300g suszonych ziół; zioła wsypuje się do płóciennego worka i umieszcza się w strumieniu gorącej wody przy wannie, po napełnieniu wanny do 1/3 worek umieszczamy na ok. 10 min w wodzie, po czym wyjmujemy i odciskamy, a wodę uzupełniamy do pożądanej ilości. Do przygotowania kąpieli można także wykorzystać przygotowane wcześniej napary i odwary.
• kompresy, okłady, maseczki.

Przykładowe przepisy:
1) Nalewka uspokajająca 1
Po 2 łyżki rozdrobnionego korzenia i kłączy kozłka lekarskiego wsypać do butelki z ciemnego szkła. Zalać jedna szklanką 96% spirytusu. Po tygodniu przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 10-20 kropli, nie przekraczając tej dawki. Po 3 tygodniach stosowania należy zrobić 2-tygodniową przerwę.

2) Nalewka uspokajająca 2
50g liści melisy zalać 3 szklankami białego wina. Po 2 dobach przecedzić. Wlać do butelki z ciemnego szkła. Pić łyżkę stołową dziennie przy dolegliwościach żołądkowych na tle nerwicowym.

3) Nalewka z pokrzywy i nasturcji
Po 1 części świeżego ziela pokrzywy oraz kwiatów i liści nasturcji rozdrobnić, zalać 2 częściami spirytusu w ciemnym słoju. Odstawić na 2 tygodnie w ciemne miejsce.Nalewkę wcierać we włosy i skórę głowy raz w tygodniu. Zapobiega ona wypadaniu włosów i nadaje im połysk.

4) Herbatka uspokajająca
Zmieszać po łyżce stołowej szyszek chmielu, kozłka lekarskiego, ziela dziurawca, melisy. 2 łyżki tak przygotowanej mieszanki zalać w termosie 2 szklankami wrzątku, pozostawić na godzinę, przecedzić, posłodzić miodem. Herbatkę pije się po ½ szklanki stanach napięcia nerwowego, jak również w przypadku skłonności do choroby lokomocyjnej przed i w czasie podróży.

5) Kąpiel przy stanach zapalnych skóry i wypryskach alergicznych
Kąpiel przygotowuje się używając po 50g rumianku, krwawnika, fiołka trójbarwnego, siemienia lnianego i żywokostu; zioła umieszczamy w lnianym woreczku w strumieniu gorącej wody.

6) Napar do przemywania twarzy
Napar przygotowuje się z 10g nagietka i 20g rumianku, zalewając je szklanką wrzącej wody i odstawiając na 10 min. pod przykryciem. Działa on przeciwzapalnie, łagodzi podrażnienia; można go stosować także w postaci okładów.

7) Maseczka przeciwzmarszczkowa
Przygotować mieszankę:
Ziele skrzypu polnego 20g
Kozieradka 20g
Siemię lniane 30g
Kwiat nagietka 10g
Ziele rozmarynu 20g
1 łyżkę mieszanki zalać letnią wodą, gotować do powstania ciągliwej masy, dodać 1 łyżeczkę miodu, wymieszać i nałożyć na twarz. Maseczkę zmyć po 20 min. wodą zakwaszoną sokiem z cytryny.

8) Mieszanka stosowana przy gorączce i grypie
Sporządzić mieszankę biorąc po 50g wymienionych ziół
Kwiat bzu czarnego
Kwiatostan lipy
Kwiat słonecznika
Kwiat wiązówki
Liść mącznicy
Korzeń arcydzięgla
Korzeń lubczyku
Owoc maliny
Owoc głogu

Z 1 łyżki mieszanki na szklankę wody przyrządzić napar; pić 3 razy dziennie przed posiłkiem.

9) Kąpiel stosowana w trądziku pospolitym
Sporządzić mieszankę biorąc po 50g ziół:
Owoc jałowca
Pączki sosny
Kłącze tataraku
Ziele skrzypu polnego
7 łyżek mieszanki zalać 2 litrami wrzącej wody, gotować 10 min., odstawić pod przykryciem na 30 min., przecedzić do gorącej wody w wannie; kąpiel stosować po 15 min. co drugi dzień.

Należy pamiętać, że w ostrych stanach chorobowych, przy występowaniu chorób przewlekłych jak np. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, przed rozpoczęciem kuracji ziołowej należy skonsultować się z lekarzem. Szczególną ostrożność przy stosowaniu wszelkich produktów leczniczych, w tym fitofarmaceutyków należy zachować w przypadku niemowląt, dzieci i kobiet w ciąży.

mgr farm. Piotr Krawczyk
Publikacja artykułu, 2005