CZYTELNIA > Szczepienia ochronne: obowiązkowe i nie tylko

Szczepionka stosowana jest w celu uodpornienia organizmu. Jest to biologiczny preparat pochodzenia bakteryjnego lub wirusowego. Po wprowadzeniu jej do organizmu stymuluje układ immunologiczny do wytwarzania odporności swoiście skierowanej przeciw składnikom, które są zawarte w szczepionce.

Jak działają szczepionki
 

Ogólny mechanizm działania szczepionki polega na wprowadzeniu do organizmu antygenu, który jest rozpoznawany przez układ odpornościowy (immunologiczny). W układzie odpornościowym powstają przeciwciała oraz następuje zainicjowanie pamięci immunologicznej, która podczas kolejnego kontaktu z drobnoustrojem chorobotwórczym szybciej niszczy go i zapobiega rozwojowi choroby. [1]
Szczepionka jest najczęściej zawiesiną drobnoustrojów żywych czyli szczepionka atenuowana (drobnoustroje są pozbawione zdolności wywołania choroby, mają one najlepsze działanie uodporniające), zabitych czyli szczepionka inaktywowana (drobnoustroje zabite) lub szczepionki wyłącznie z izolowanych antygenów. Szczepionki możemy wprowadzić do organizmu pozajelitowo, doustnie czy donosowo zależnie od postaci szczepionki, która pobudza ustrój do wytwarzania swoistej odporności komórkowej i humoralnej.
Poprzez szczepienia ochronne uzyskuje się uodpornienie osób wrażliwych na zakażenia i w ten sposób zmniejsza się możliwość szerzenia choroby zakaźnej. Uzyskuje się powstanie odporności indywidualnej osób szczepionych.
Współcześnie szczepienia mają na celu wzrost swoistej odpowiedzi immunologicznej. Gdybyśmy chcieli uodpornić się przeciw każdej chorobie oddzielnie, to realizacja kalendarza szczepień trwałaby wiele lat. Wymagałaby zapewne bardzo częstych wizyt dziecka w przychodni. Dla uproszczenia wykonawstwa szczepień postępuje się następująco:
1) podaje się szczepionki skojarzone (poliwalentne) – szczepionka nowej generacji zawiera więcej niż jeden drobnoustrój lub substancje pochodzące z więcej niż jednego drobnoustroju np. szczepionka przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (jedno wkłucie pacjentowi),
2) wprowadza się jednocześnie różne szczepionki w 2 oddzielnych iniekcjach lub pozajelitowo czy doustnie, szczepienie polega na podaniu 2 dawek różnych szczepionek w odstępstwie czasowym nie dłuższym niż 24h,
3) do szczepień objętych kalendarzem stosuje się szczepionki o wydłużonym działaniu, jak np. szczepionki adsorbowane lub zawierające zwiększoną ilość antygenu; przykładem może być szczepionka przeciw WZW typu A.

Kalendarz szczepień
 

Do podstawowego kalendarza szczepień zaliczyć można następujące szczepienia: [7]
1 rok życia dziecka
- po urodzeniu – WZW B, gruźlica,
- 2 miesiące – WZW B, błonica, tężec, krztusiec (szczepionka pełnokomórkowa), Hib
- 3 / 4 miesiące – błonica, tężec, krztusiec (szczepionka pełnokomórkowa), Polio (IPV), Hib,
- 5/6 miesięcy – błonica, tężec, krztusiec (szczepionka pełnokomórkowa), Polio (IPV), Hib,
- 7 miesięcy – WZW B,
- 12 miesięcy – gruźlica (przy braku blizny),
2 rok życia dziecka
- 13/14 miesięcy – odra, świnka, różyczka,
- 16/18 miesięcy – błonica, tężec, krztusiec (szczepionka pełnokomórkowa), Polio (IPV).
Okres przedszkolny dziecka
- 6 rok życia – błonica, tężec, krztusiec (szczepionka pełnokomórkowa), Polio (IPV), Hib.
Szkoła podstawowa i gimnazjum
- 10 rok życia – odra, świnka, różyczka
- 11 rok życia – odra, świnka, różyczka
- 12 rok życia - odra, świnka, różyczka
- 14 rok życia – WZW typu B domięśniowo, 3-krotnie w cyklu 0, 1, 6 miesięcy; błonica, tężec – szczepienie podskórnie lub domięśniowo.
Szkoła ponadpodstawowa
- 19 rok życia – błonica, tężec – szczepienie podskórnie lub domięśniowo.

Poszczególne dawki szczepionek muszą być tak ustawione w kalendarzu szczepień, aby było możliwe zachowanie właściwych odstępów czasu zarówno między dawkami tej samej szczepionki, jak i między dawkami różnych szczepionek

Odczyny poszczepienne
 

Odczyny poszczepienne związane z działaniem szczepionki mogą być łagodne, średnie lub ciężkie.
Łagodne są zwykle dość powszechne związane z odczynami lokalnymi w miejscu podania (przy zastrzykach): możliwe jest zaczerwienienie, obrzęk lub podrażnienie. Świadczy to o reakcji organizmu na zawarty w szczepionce antygen. Może również wystąpić gorączka związana z mobilizacją układu odpornościowego, rozdrażnienie u dziecka, uczucie rozbicia.
Odczyn średniego nasilenia występuje rzadziej i dotyczy np. ropnego zapalenia węzłów chłonnych, zapaści czy wstrząsu.
Ciężkie powikłania poszczepienne występują sporadycznie, ale są najpoważniejsze. Dotyczą objawów porażenia poliomyelitis, zapalenia kości, zapalenia mózgu, encefalopatii.

Przeciwwskazania do szczepień
 

Bezwzględnym przeciwwskazaniem do szczepień jest:
- ostra choroba z gorączką,
- okres zaostrzenia przewlekłego procesu chorobowego,
- stany anafilaksji na substancje mogące być obecne w szczepionce (np. pozostałości podłoża bakteriologicznego, antybiotyki itp.),
- nasilone odczyny po poprzednich dawkach podobnej szczepionki,
- stany upośledzenia odporności,
- ciąża (dotyczy głównie pierwszego trymestru, przede wszystkim szczepionki atenuowane, głównie przeciw różyczce).

Szczepienia przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi są przeciwwskazane również przy postępujących chorobach neurologicznych. Należy pamiętać, iż przeciwwskazaniem do podania preparatu jest stwierdzona alergia na białko jaja kurzego, które jest składnikiem szczepionki.

Przechowywanie i transport szczepionki
 

Dla zapewnienia bezpiecznego szczepienia należy pamiętać, aby zapewnić właściwe przechowywanie i transport w odpowiedniej temperaturze szczepionki. Szczepionki należy przechowywać w temperaturze +2 - +8° C i nie wolno ich zamrażać! Podczas transportu szczepionki z apteki do punktu szczepień powinna ona znajdować się w opakowaniu termoizolacyjnym (termotorba, termos). Szczepionkę należy chronić przed światłem.
Jeżeli wizyta w punkcie szczepień będzie w późniejszym terminie, należy szczepionkę umieścić na środkowej półce lodówki. Nie należy szczepionki umieszczać na drzwiach lodówki, gdyż tam są największe wahania temperatury.

Przeprowadzanie szczepienia
 

Przy zakupie szczepionki należy zwrócić uwagę na wygląd (czy nie nastąpiło zmętnienie szczepionki) oraz datę ważności. Na szczepienie udajemy się do lekarza we właściwym okresie ze względu na stan zdrowia. Szczepienia przeprowadzane są w placówkach służby zdrowia, po uprzednim badaniu lekarskim. Zaleca się, aby osoby świeżo zaszczepione – zanim wrócą do zajęć – odczekały jeszcze około 30 minut dla sprawdzenia, czy nie wystąpił odczyn poszczepienny, jednak nie są to częste przypadki.

Szczepienia przeciw grypie
 

Szeroko znanymi szczepieniami (nieobowiązkowymi) są szczepienia przeciw grypie. W obecnej erze świadomość pacjentów jest bardzo duża jak skutecznie dzięki szczepionce można uchronić się nie tylko przed chorobą, ale również przed powikłaniami. Grypa, którą zarażamy się drogą kropelkową, jest jedną z najbardziej niebezpiecznych chorób układu oddechowego. Charakterystyczna jest dla niej wysoka gorączka oraz „łamanie w kościach”. Grypa mylona jest najczęściej z przeziębieniem. Jeśli jest nie leczona, szkodzi narządom wzroku i słuchu, oskrzelom, sercu. Powikłania po grypie występują u 6 proc. chorych, a u dzieci i osób powyżej 65 roku życia może doprowadzić nawet do śmierci.
Przeciw grypie powinny szczepić się:
- dzieci i młodzież, a szczególnie dzieci od 6 miesiąca do 5 roku życia,
- osoby w wieku powyżej 60 lat, ze względu na znaczny procent osób z czynnikami ryzyka szczególnie podatnych na wystąpienie powikłań pogrypowych,
- kobiety, które będą w drugim lub trzecim trymestrze ciąży w sezonie grypowym, ze względu na zwiększone ryzyko hospitalizacji z powodu zaburzeń krążeniowo-oddechowych po zakażeniu wirusem grypy,
- dzieci i młodzież, otrzymujące przewlekle aspirynę – narażone na ryzyko rozwinięcia zespołu Rey’a po zakażeniu wirusem grypy,
- osoby mogące przenieść grypę na osoby z grupy wysokiego ryzyka wystąpienia ciężkich powikłań pogrypowych (np. pracownicy służby zdrowia i członkowie rodziny mający częsty kontakt z osobami wysokiego ryzyka).

Szczepienia przeciw świńskiej grypie
 

Choroba wywoływana jest przez wirus A/H1N1, który jest nowym szczepem – jest to mieszanka świńskiego, ludzkiego i ptasiego wirusa grypy. Objawy choroby są podobne do tych towarzyszących grypie sezonowej: gorączka, osłabienie, brak apetytu, kaszel, a u niektórych osób także katar, ból gardła, nudności, wymioty i biegunka.
Obecnie na świecie są już zarejestrowane 2 szczepionki przeciw wirusowi A/H1NI.

Szczepienia przeciw meningokokom i pneumokokom
 

Dużym zainteresowaniem cieszą się szczepionki przeciw meningokokom (zwane również dwoinkami zapalenia opon mózgowych) i pneumokokom, mylnie nazywane szczepionkami przeciw sepsie. Bakterie te mogą wywołać ogólnoustrojową reakcję zapalną (posocznicę, czyli właśnie sepsę). Posocznica to ogólna odpowiedź na zakażenie, ogólnoustrojowa reakcja zapalna. W praktyce głównie mówi się o sepsie bakteryjnej. Nazwa sepsa pochodzi od greckiego słowa sepsis, oznaczającego gnicie. Choroba przebiega gwałtownie od zakażenia, poprzez posocznicę, ciężką posocznicę aż do wstrząsu septycznego, po którym nierzadko następuje zgon.
Takie szczepionki wskazane (nie zalecane!) są dla osób po usunięciu śledziony, z grup wysokiego ryzyka tzn. kontaktujących się z chorymi bądź przebywających na terenach występowania tych zakażeń, dla chorych z upośledzoną odpornością wskutek chorób hematologicznych. Warto zaznaczyć, że bakterie (z gatunku Neisseria meningitidis) są w przeważającej większości przypadków odpowiedzialne za zapalenie dróg oddechowych (pneumokoki) i opon mózgowych (pneumokoki i meningokoki).

Szczepienie przeciw rotawirusom
 

Rotawirusy są przyczyną intensywnych biegunek u dzieci i dorosłych. Do tego najczęściej dochodzą wymioty i podwyższona temperatura ciała.
Jednym ze sposobów zapobiegania zakażeniom wywołanym przez rotawirusy (chociaż nie zawsze skutecznym) jest przestrzeganie higieny (staranne mycie rąk, odkażanie muszli sedesu). Trzy lata temu zostały wprowadzone na rynek dwie szczepionki, które są przyjmowane w formie doustnej, przeciwko infekcji rotawirusowej, dla których badania wykazały, że są bezpieczne i skuteczne w leczeniu dzieci. Podawane powinny być pomiędzy 6 a 24 tygodniem życia niemowlęcia.

Szczepienie przeciw WZW typu A i B
 

Bardzo ważnym szczepieniem jest szczepienie przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby (WZW, żółtaczka zakaźna) typu A i B. Od ponad 10 lat szczepienie przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B) jest obowiązkowe dla noworodków (pierwsza dawka jest podawana w ciągu pierwszych godzin po urodzeniu). Pełną odporność zyskuje się po 3 dawkach szczepionki, podawanych w schemacie 0-1-6 miesięcy. Szczepionka zalecana jest też dla osób przed zabiegiem operacyjnym, chorym przewlekle, często hospitalizowanym czy osobom z otoczenia chorego na WZW typu B.
Zapalenie wątroby typu A występuje w krajach rozwijających się, w których niezbyt wielką wagę przywiązuje się do higieny. Zakażenie następuje przez wypicie nieprzegotowanej wody lub spożycie nieświeżej (brudnej, zanieczyszczonej) żywności. Aby się uodpornić, należy przyjąć gamma-globulinę lub odpowiednią szczepionkę.
Immunoprofilaktyka skierowana przeciwko zakażeniu WZW B daje także odporność na infekcje wirusem typu D, natomiast nie zabezpiecza przed wirusem typu A. Są już jednak dostępne preparaty, które umożliwiają jednoczesne zabezpieczenia przed tymi dwoma wirusami.

Szczepienia przeciw tężcowi i błonicy
 

W Polsce szczepienia przeciw tężcowi i błonicy są od wielu lat obowiązkowe i ujęte w kalendarzu szczepień razem z profilaktyką krztuśca. Osoby starsze, które mogą nie być zaszczepione wymagają 2 dawek szczepionki, podanych w odstępie 6 tygodni. Osoby już zaszczepione, powinny otrzymywać pojedyncze dawki przypominające szczepionki w odstępach dziesięcioletnich.

Szczepienia przeciw rakowi szyjki macicy
 

W obecnym czasie szeroko edukowane jest społeczeństwo na temat szczepień profilaktycznych przeciwko rakowi szyjki macicy. Wirus brodawczaka ludzkiego jest jedną z najczęstszych przyczyn raka szyjki macicy. W Polsce dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciw HPV.

Szczepienia przeciw wściekliźnie
 

Szczepienia przeciw wściekliźnie zalecane są po ukąszeniu, ugryzieniu przez zakażone zwierzęta. Kolejne dawki profilaktyczne podawane są w schemacie 0-7-28 dni; następnie, co 1-3 lata, stosuje się dawki przypominające.

Szczepienia przydatne w krajach egzotycznych
 

W obecnych czasach w wyniku „braku granic” obserwujemy bardzo dużą migrację ludzi. Wzrasta ilość podróży do egzotycznych miejsc. Wyjeżdżając tam należy jednak pamiętać o specjalnych szczepieniach. Dzięki szczepionce możemy skutecznie zapobiegać żółtej febrze, której przenosicielem jest komar (głównie w Ameryce Południowej i Środkowej oraz w Afryce). Pełną odporność uzyskuje się już po 10 dniach od podania pojedynczej dawki preparatu. Utrzymuje się ona przez 10 lat.
Dostępna jest także szczepionka na dur brzuszny, który jest chorobą bakteryjną występującą na całym świecie, zwłaszcza w krajach o niskim standardzie sanitarno-epidemiologicznym. Szczepionka zabezpiecza przed zakażeniem na okres 3 lat, po czym należy podać dawkę przypominającą.
Drogą pokarmową, poprzez zakażoną wodę w krajach o niskim standardzie sanitarnym dochodzi do zakażenia cholerą. Chorobę wywołuje bakteria powodującą bardzo intensywne wymioty i biegunkę. Może doprowadzić do skrajnego odwodnienia. Szczepionka podawana osobom zdrowym daje tylko częściową odporność przez okres 2 miesięcy, dlatego, mimo szczepienia, w rejonach endemicznych występowania cholery należy bezwzględnie przestrzegać zasad higieny i unikać spożywania pokarmów nieznanego pochodzenia.

mgr farm. Katarzyna Molęda-Krawiec
lek. med. Adam Krawiec

Publikacja artykułu: 2009 r.
 

Literatura:
1. Bożkowa K., Prokopczyk J.: Podstawy farmakologii i farmakoterapii wieku rozwojowego, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1997
2. Dziubka Z.: Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2000
3. Heczko P.: Mikrobiologia i choroby zakaźne, Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 2000
4. Jakóbisisak M.: Immunologia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998
5. Mrukowicz J.: Ogólne wytyczne dotyczące szczepień ochronnych - cz. I. Zalecenia Amerykańskiego Komitetu Doradczego ds. Szczepień Ochronnych (ACIP), Med. Prakt. Pediatria, Nr 04/2007
6. Szczeklik A.: Choroby wewnętrzne t. I i II, Wyd. Med., Kraków 2005
7. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 1 kwietnia 2009 r. w sprawie
Programu Szczepień Ochronnych na 2009 r.