CZYTELNIA > Leczenie wspomagające w antybiotykoterapii

Tak jak w przypadku wielu odkryć, tak i tutaj w dużej mierze zadziałał przypadek. Sir Aleksander Fleming pozostawił swoje szkiełka zawierające kolonie gronkowca S. aureus i wyjechał na wakacje. Był rok 1929. Po powrocie stwierdził, że doszło do przypadkowego zanieczyszczenia hodowli, jak się później okazało pleśniakiem Penicyllum notatum. Substancja wydzielana przez tę pleśń okazała się hamować wzrost i rozmnażanie wspomnianej hodowli bakteryjnej. Sir Fleming nazwał ją penicyliną. Tu ma początek cała historia ze stosowaniem antybiotyków.

Antybiotyki, z gr. „bioticos” – dotyczący życia, to substancje wytwarzane przez drobnoustroje wstrzymujące wzrost lub zabijające inne drobnoustroje.
Od czasów odkrycia pierwszego antybiotyku wiele się zmieniło. Znamy już dokładną budowę, mechanizmy działania, aktywność chemiczną tych związków, a co więcej potrafimy syntetyzować coraz to nowe substancje poprawiając ich parametry biochemiczne.
Wprowadzenie właściwej antybiotykoterapii (wykorzystanie antybiotyków w lecznictwie) wymaga wiedzy (dotyczącej zakresu i mechanizmu działania danego związku) i doświadczenia. Należy pamiętać o tym, że antybiotyki to substancje działające w przypadku infekcji bakteryjnych, natomiast nie powinny być stosowane w przypadku niepowikłanych przeziębień i infekcji wirusowych.

Mechanizm działania antybiotyków

Najpowszechniej stosowaną grupą antybiotyków stanowią antybiotyki b- laktamowe, a wśród nich penicyliny (np. amoksycylina), cefalosporyny (np.cefaklor, cefuroksym). Rzadziej stosowane z tej grupy są karbapenemy i monobaktamy. Mimo, że mają różną siłę, zakres działania, czy biodostępność łączy je ten sam mechanizm działania przeciwbakteryjnego. W pierwszym etapie następuje przyłączenie do komórki bakteryjnej przy wykorzystaniu białek – receptorów wiążących penicyliny. Następnie zahamowaniu ulega proces tworzenia łańcuchów peptydoglikanowych przez zablokowanie aktywności enzymu transpeptydazy. W ten sposób nie dochodzi do powstania ściany komórkowej bakterii i następuje śmierć komórki.

Innymi obszernymi grupami są makrolidy (np.erytromycyna, azitromycyna) i linkozamidy (klindamycyna i linkomycyna). Taki sam mechanizm działania wykazują również antybiotyki z grupy streptogramin. Polega on na hamowaniu biosyntezy białek bakteryjnych przez łączenie się z rybosomami i hamowanie translokacji enzymu peptydylotransferazy.
Wpływ na biosyntezę białek, ale w inny sposób niż makrolidy, wykazują również antybiotyki aminoglikozydowe (np. neomycyna, gentamycyna). Łączą się one z rybosomami bakteryjnymi i powodują powstawanie tzw. „fałszywych białek”, które nie mogą być wykorzystane przez bakterie.

Tetracykliny (np. doksycyklina), poza hamowaniem biosyntezy białek, wykazują również hamujący wpływ na procesy fosforylacji w komórce bakteryjnej.
Zbyt częste i bez uzasadnionych wskazań stosowanie antybiotyków powoduje, że bakterie nabywają odporności na antybiotyki poprzez wytworzenie zdolności rozkładu danego antybiotyku. Takie zjawisko występuje np. w przypadku antybiotyków b- laktamowych. Uodpornione bakterie niszczą wiązanie b- laktamowe dzięki wytwarzanemu przez nie enzymowi b- laktamazie. Powoduje to brak aktywności danego środka bakteriobójczego. W wielu preparatach stosuje się obecnie inhibitory b- laktamaz (np. kwas klawulanowy, sulbaktam, tazobaktam) w celu zachowania aktywności antybiotyku. Te dodatki nie pozwalają na rozkładanie leku przez bakterie.

Antybiotykoterapia i leczenie wspomagające

Antybiotykoterapia stosowana jest głównie w przypadku zakażeń bakteryjnych czy grzybiczych układu oddechowego i moczowego oraz w przypadku powikłań infekcji powirusowych. Jest to głównie leczenie empiryczne opierające się na analizie objawów i wykorzystujące w dużej mierze doświadczenie lekarza. W przypadku nieskuteczności podjętego leczenia lub nawracających infekcji wykonuje się antybiogram, czyli test oporności bakterii na określone antybiotyki w celu dobrania odpowiedniego preparatu leczniczego. Zastosowanie antybiotykoterapii jako leczenia przyczynowego ma na celu usunięcie przyczyny choroby - bakterii. Jednak w wielu przypadkach należy wprowadzić również dodatkowo leczenie objawowe i wspomagające. Dąży się tutaj do usunięcia dodatkowych dokuczliwych objawów choroby albo ich złagodzenia. Leczenie wspomagające nie ma bezpośredniego wpływu na samo źródło choroby.

Najczęściej występującymi objawami towarzyszącymi infekcjom bakteryjnym są: ból i gorączka, zaleganie wydzieliny w drogach oddechowych, nieżyt nosa oraz działania niepożądane wynikające z samej antybiotykoterapii jakimi mogą być: bóle żołądka, nudności, wymioty, biegunki. W celu złagodzenia tych objawów stosuje się leki z następujących grup:
- leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe,
- leki wykrztuśne i mukolityczne,
- leki upłynniające i usuwające wydzielinę z nosa,
- leki probiotyczne.
Należy także pamiętać o preparatach poprawiających odporność organizmu, witaminach i wyciągach roślinnych.

Leki przeciwgorączkowe
 

Stosowanie tych leków ma na celu obniżenie podwyższonej temperatury ciała. W wielu przypadkach wykazują one dodatkowe działanie przeciwbólowe, czasami uspokajające albo przeciwzapalne. Do najczęściej stosowanych leków z tej grupy należą:
Kwas acetylosalicylowy – znany i stosowany od ponad 100 lat; substancja ta bardzo dobrze obniża temperaturę, ponadto działa przeciwbólowo i w większych dawkach przeciwzapalnie (preparaty, np.: Aspirin C, Aspirin, Polopiryna S, Polopiryna C).
Istnieją jednak istotne przeciwwskazania do stosowania preparatów zawierających tę substancję. Należą tu: nadwrażliwość na salicylany (możliwość wystąpienia alergii), istniejąca choroba wrzodowa (możliwość zaostrzenia objawów), zaburzenia krzepnięcia krwi (lek wykazuje aktywność antyagregacyjną). Zdecydowanie przeciwwskazane jest podawanie salicylanów dzieciom do 12 roku życia w związku z możliwością wystąpienia zespołu Rey’a – groźnego uszkodzenia wątroby (encefalopatia i stłuszczenie).
Paracetamol – substancja o działaniu ośrodkowym przeciwgorączkowym i przeciwbólowym. Można ją bezpiecznie stosować u dzieci. W postaci zawiesiny paracetamol można stosować u dzieci od 3 miesiąca życia w dawkach zależnych od masy ciała. U dzieci do 3 miesiąca życia stosuje się czopki doodbytnicze, należy jednak w tym przypadku skonsultować się z lekarzem. Paracetamol nie wywołuje (tak, jak kwas acetylosalicylowy) uszkodzenia błony żołądka i jest bezpieczny w stosowaniu przy współistniejącej alergii, ale nie należy go podawać przy uszkodzeniu wątroby i osobom nadużywającym alkohol, ze względu na toksyczne działanie jednego z metabolitów na wątrobę. U dzieci to działanie niepożądane nie występuje, ponieważ dzieci nie wytwarzają enzymu rozkładającego paracetamol - toksycznego metabolitu (preparaty, np.: Apap, Panadol, Paracetamol, Acenol). Preparaty z paracetamolem dostępne są w postaci tabletek, syropów i czopków.
Stosowane są również połączenia paracetamolu z kofeiną. Mają one silniejsze działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (preparaty, np.: Apap Extra, Panadol Extra).
Metamizol – substancja o bardzo dobrym działaniu przeciwgorączkowym i dodatkowych właściwościach zmniejszania napięcia mięśni gładkich i uspokajającym. Na skutek przyjmowania metamizolu może jednak dochodzić do wystąpienia reakcji alergicznych, uszkodzenia szpiku, wątroby czy nerek (preparaty, np.: Pyralginum).
Ibuprofen – wykazuje słabsze działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne niż kwas acetylosalicylowy, ale jest lepiej tolerowany i mniej toksyczny. Stosowany jest również w postaci zawiesiny dla dzieci jako środek przeciwbólowy, przeciwgorączkowy, również w przypadku bolesnego ząbkowania. Lek podaje się po posiłkach, a dawkę ustala na podstawie masy ciała. Podaje się go dzieciom powyżej 6 miesiąca życia. W przypadku mniejszych dzieci należy skonsultować się z lekarzem. (preparaty, np.: Ibuprom, Nurofen, Ibum, Ibufen).

Leki wykrztuśne i mukolityczne

Fizjologiczna wydzielina dróg oddechowych chroni błonę śluzową przed wyschnięciem i umożliwia właściwą pracę rzęsek nabłonka oskrzeli. W przypadku infekcji bakteryjnych w wielu przypadkach dochodzi do powstania gęstej i zalegającej wydzieliny. Może stać się ona pożywką dla bakterii chorobotwórczych bytujących w układzie oddechowym.
Leki wykrztuśne działają na zasadzie drażnienia błony śluzowej żołądka, a następnie na zasadzie odruchowej zwiększają wydzielanie wodnistego śluzu w oskrzelach (tak działa np. korzeń wymiotnicy - saponiny) albo przez bezpośredni wpływ na błonę śluzową oskrzeli (np. wodorowęglan sodu w preparacie Sal Ems).
W celu upłynnienia wydzieliny stosuje się leki, ale należy również wprowadzić nawadnianie dróg oddechowych. Może się ono odbywać przez zwiększenie przyjmowania płynów lub bardziej skutecznie przez inhalacje (szczególnie przy użyciu inhalatorów ultradźwiękowych). Inhalacje mogą być wykonywane przy użyciu olejków eterycznych, bezpośrednio drażniących oskrzela. W tym celu stosuje się różne olejki: sosnowy, eukaliptusowy i tymiankowy (preparaty np.: Inhalol, Olbas). W wyniku stosowania inhalacji dochodzi do wydzielania bardziej płynnej wydzieliny.

Na innej zasadzie niż środki wykrztuśne działają leki mukolityczne. Powodują one upłynnienie wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych nie przez zwiększenie ilości płynnej wydzieliny, ale przez zmianę jej składu chemicznego. Dochodzi tutaj do rozrywania wiązań dwusiarczkowych w łańcuchach polipeptydowych wydzieliny dróg oddechowych. Do najczęściej stosowanych leków z tej grupy należą:
• cysteina - rozrywa wiązania dwusiarczkowe, rozrzedza wydzielinę, ma jednak nieprzyjemny smak i jako działanie niepożądane może wywoływać wymioty,
• bromheksyna - działa bezpośrednio na gruczoły w drogach oddechowych, zmniejsza ilość mukoprotein i albumin w śluzie oraz zwiększa ilość surfaktantu (substancji chroniącej oskrzela) (preparat np.: Flegamina),
• ambroksol - jest czynnym metabolitem bromheksyny. Jego dodatkowym działaniem jest zwiększanie penetracji antybiotyku do miejsca zakażenia. Działa silniej niż bromheksyna (preparaty np.: Ambrosol, Mucosolvan, Flavamed).
Preparaty mukolityczne stosuje się zwykle 2 razy dziennie. Ostatnia dawka powinna być przyjęta do godziny 16-17.00. Nie stosuje się tych preparatów przed snem, aby nie nasilać procesu odkrztuszania w godzinach nocnych.
Istotne jest również wprowadzenie kinezyterapii oddechowej m.in. oklepywanie powierzchni nad płucami, ćwiczenia oddechowe, układanie chorego w odpowiedniej pozycji.

Leki upłynniające i usuwające wydzielinę z nosa

Podczas infekcji w wielu przypadkach dochodzi do przekrwienia i obrzęku błon śluzowych nosa oraz nasilenie wysięku. W celu złagodzenia objawów stosuje się środki przeciwalergiczne (przeciwhistaminowe, preparaty, np.: Zyrtec UCB, Allertec WZF, Amertil, Aleric) lub zawierające pseudoefedrynę (preparaty, np.: Sudafed, Cirrus). Te ostatnie są przeciwwskazane przy nadciśnieniu tętniczym, jaskrze, przeroście gruczołu krokowego. Często stosowanymi lekami są krople zawierające sympatykomimetyki (substancje obkurczające naczynia). Nie należy ich stosować dłużej niż 3 – 5 dni. Do tych środków należą m.in. xylometazolina, oxymetazolina, nafazolina (preparaty, np.: Xylometazolin, Otrivin, Xylorhin, Oxalin, Nasivin). U małych dzieci i niemowląt stosuje się roztwory soli fizjologicznej (preparat np.: Tetrisal) lub soli morskiej (preparat, np.: Sterimar) w postaci kropli w celu upłynnienia powstałej wydzieliny.

Leki probiotyczne

Antybiotyki to z definicji środki niszczące życie i jak się okazuje nie tylko bakterie chorobotwórcze, ale również symbiotyczne bytujące w przewodzie pokarmowym. Bakterie te wytwarzają m.in. witaminy z grupy B i K niezbędne do prawidłowej pracy organizmu, biorą udział w metabolizmie kwasów żółciowych i cholesterolu, tworzeniu się nabłonka jelita grubego, działają bakteriobójczo i bakteriostatycznie. Podczas antybiotykoterapii wielu pacjentów skarży się na zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego takie jak bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki. Wraz z antybiotykami powinny być podawane probiotyki (preparaty lub produkty zawierające ściśle określone żywe kultury bakterii wpływające pozytywnie na stan flory jelitowej). Lacidobacillus i Bifidobacterium oraz drożdże z rodzaju Saccharomyces boulardii to szczepy najczęściej pojawiające się w preparatach probiotycznych (preparaty, np.: Lakcid, Lactoral, Lacidofil, Acidolac, Probiolac). Prawdopodobny mechanizm działania probiotyków polega m.in. na przyleganiu do komórek nabłonka jelit tworząc w ten sposób barierę nie do przebycia. Ponadto wytwarzają one substancje hamujące wzrost bakterii chorobotwórczych, utrzymują niskie pH treści jelitowej i hamują przyleganie szkodliwych bakterii do ścian jelita, stymulują również fagocytozę i pobudzają produkcję przeciwciał.
Do właściwej pracy probiotyków niezbędna jest obecność prebiotyków. Są to substancje zawarte w żywności, które stymulują wzrost i aktywność probiotyków. Należą o nich głównie niestrawialne oligosacharydy, rozpuszczalne frakcje błonnika - inulina. Można je znaleźć w warzywach (czosnek, cebula, pomidory, marchew, szparagi, pory) i owocach (banany, cytrusy). Występują one również w orzechach ziemnych, pszenicy, jęczmieniu, owsie i ryżu. Usprawniają perystaltykę jelit, wiążą wodę w jelicie grubym, przez co zwiększają objętość treści pokarmowej i w ten sposób tworzą właściwe środowisko dla probiotyków. Za korzystnymi właściwościami prebiotyków przemawia również fakt, że stanowią one składnik mleka matki.
Stosowanie symbiotyków (probiotyk + prebiotyk) powoduje wzmocnienie flory jelitowej, a co za tym idzie wzmocnienie bariery ochronnej przewodu pokarmowego, przywrócenie jej właściwego stanu i poprawę pracy jelit. Należy pamiętać o przyjmowaniu tych preparatów w czasie antybiotykoterapii (łącznie z antybiotykiem), jak również po jej zakończeniu, aby przywrócić stan fizjologiczny mikroflory.
Nie można zapominać o naturalnych probiotykach, jakimi są jogurty, kefiry, czy naturalne kiszonki (ogórki, czy kapusta). Produkty występujące w sprzedaży coraz częściej mają w nazwie przedrostki bio-, lub acti-, co sugeruje, że zawierają w swym składzie szczepy bakterii probiotycznych.
Jeśli podczas antybiotykoterapii występują silne biegunki czy wymioty, należy podawać środki uzupełniające niedobory elektrolitów (preparat np.: Orsalit).

Poprawa odporności

Ludwik Pasteur stwierdził: „Teren jest wszystkim, a bakteria - niczym”. Oznacza to, że jeśli jest silny organizm i prawidłowo działają mechanizmy obronne, to bakterie mają zdecydowanie mniejsze szanse na wywołanie infekcji.
Zdrowy organizm to przede wszystkim kwestia odpowiedniego stylu życia i racjonalnego odżywiania. Właściwie zbilansowana dieta to podstawa zdrowia i dobrego samopoczucia, dlatego powinna ona zawierać zróżnicowane składniki. Jesienią i zimą zwykle odczuwamy zwiększone łaknienie i częściej niż latem sięgamy po słodycze czy produkty bardziej kaloryczne. Nie można zapominać o dostarczaniu organizmowi witamin i minerałów, które wpływają na odporność naszego organizmu. W codziennym menu należy więc uwzględnić produkty zbożowe - najlepiej z grubego przemiału, mleczne, owoce i warzywa.
Nie zawsze zdajemy sobie sprawę jak ważną rolę na nasze zdrowie wywiera nasz styl życia i jak wiele możemy zrobić, aby chronić się przed infekcjami. Trzeba zwrócić uwagę na to, jak się ubieramy. Zarówno przegrzanie, jak i wychłodzenie organizmu jest szkodliwe dla zdrowia. Przez głowę ucieka do 30% ciepła z organizmu, dlatego w zimne i wietrzne dni należy nosić czapkę. Długie przebywanie w dusznych i zbyt ciepłych pomieszczeniach powoduje spadek tolerancji organizmu na zimno - powinno się więc wietrzyć pomieszczenia. Kontrolowany kontakt z zimnem pozwala hartować organizm. W celu zwiększenia odporności organizmu na zimno należy chodzić na spacery, aby dotlenić mózg i poprawić samopoczucie. Jeszcze lepsze efekty daje uprawianie sportów zimowych. Nie tylko w okresie zwiększonej zachorowalności, należy pamiętać, że organizm najlepiej regeneruje się podczas snu, a dorosły człowiek potrzebuje średnio 8 godzin snu na dobę. Zdrowy styl życia to również unikanie stresu i niepalenie papierosów. Substancje zawarte w dymie papierosowym osłabiają siły obronne organizmu. O kondycję organizmu należy dbać cały rok. Wprowadzenie właściwej diety i odpowiedniego stylu życia pomoże nam zadbać o odporność.
W czasie zwiększonego ryzyka zachorowań dobrze jest wesprzeć naturalną odporność. Stosowanie preparatów immunostymulujących w czasie antybiotykoterapii pozwala na uzupełnienie powstałych niedoborów i skrócenie czasu rekonwalescencji. Należy tu wymienić preparaty zawierające w swoim składzie witaminę C, która wpływa na zwiększenie produkcji limfocytów B i T oraz interferonu. Jest ona często łączona z naturalnym flawonoidem – rutyną, wykazującą działanie przeciwutleniające. W tym połączeniu rutyna chroni witaminę C przed rozłożeniem, przez co przedłuża jej działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe. Rutyna współuczestniczy również w uszczelnianiu naczyń (preparaty, np. Rutinoscorbin, Cerutin, Rutinacea - zawierająca również ekstrakt z jeżówki, Ascorutical - wzbogacony wapniem). Naturalnymi źródłami witaminy C są owoce dzikiej róży, malin, czarnej porzeczki. Są one dostępne także w postaci soków i herbatek.
Należy pamiętać o wyciągach z jeżówki purpurowej i wąskolistnej (preparaty, np.: Echinacea ratiopharm, Echinasal), które wykazują działanie immunostymulujące, głównie dzięki obecności kwasu cykoriowego i polisacharydów oraz echinakozydu. Jeżówka wykazuje także działanie przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe i przeciwzapalne. Podobne działanie wykazują wyciągi z aloesu (preparat, np. Bioaron C).

Wprowadzenie antybiotyków zrewolucjonizowało medycynę i dało możliwości skutecznego walczenia z wieloma, dotąd śmiertelnymi, chorobami. Trzeba mieć świadomość, że są to środki zarezerwowane tylko dla określonych chorób i nie należy ich nadużywać. Leki wspomagające mają istotne znaczenie w całym procesie leczenia. Wprowadzając odpowiednie leczenie dodatkowe mamy możliwość zmniejszyć towarzyszące infekcji objawy (gorączkę, męczący kaszel z zalegającą wydzieliną, katar), przeciwdziałać wynikającym z terapii działaniom niepożądanym, jak również skrócić czas trwania choroby i rekonwalescencji. Nie należy zapominać o profilaktyce, ponieważ zdecydowanie lepiej jest przeciwdziałać niż leczyć.

mgr farm. Izabela Burda-Markiewicz

Publikacja artykułu, 2007