Co to jest prostata?

    Prostata, czyli gruczoł krokowy lub stercz, należy do układu męskich narządów płciowych. Położony jest na dnie miednicy mniejszej bezpośrednio poniżej pęcherza moczowego, ku tyłowi od spojenia łonowego. Przez miąższ stercza przebiega cewka moczowa oraz przewody wytryskowe. Dlatego też zmiany w obrębie stercza wywierają wpływ na stan dróg moczowych i często bywają powodem zaburzeń w oddawaniu moczu. Pokryty z zewnątrz grubą torebką łączno-tkankową, jest narządem cewkowo-pęcherzykowym, mającym liczne włókna mięśniowe gładkie. Struktura gruczołu krokowego nie jest jednorodna. Według teorii Mc Neala w obrębie stercza można wyodrębnić 4 strefy różniące się od siebie cechami morfologicznymi i czynnościowymi oraz podlegające odmiennym procesom patologicznym.
    Ten w przybliżeniu, trójkątnie uformowany gruczoł, ma około 3-3,5 cm szerokości i może ważyć około 15-20 g, zależnie od budowy osobniczej mężczyzny. Po urodzeniu prostata jest wielkości średniego ogrodowego groszku i stopniowo wzrasta, najszybciej w okresie dojrzewania. Potem tempo wzrostu maleje, by mniej więcej w wieku 30 lat osiągnąć wielkość i kształt kasztana jadalnego – gabaryty typowe dla dorosłego mężczyzny.

Funkcje prostaty

    Zasadniczym zadaniem prostaty jest udział w stworzeniu płynu nasiennego poprzez umożliwienie transportu i zabezpieczenie metabolizmu oraz aktywności plemników. Zmieszanie składników zachodzi w czasie wytrysku, a produkty gruczołu krokowego znajdują się w pierwszej porcji ejakulatu. Wydzielina stercza stanowi 15 % składu nasienia. W prostacie produkowana jest m.in. substancja białkowa o nazwie PSA (prostatic specyfic antygen), która powoduje upłynnienie nasienia przez strawienie wysokocząsteczkowych białek wchodzących w skład ejakulatu i ułatwienie procesu zapłodnienia. Tak więc gruczoł krokowy jest odpowiedzialny za płodność mężczyzny, natomiast nie ma bezpośredniego wpływu na potencję. Prostata stanowi główne źródło wytwarzania kwasu cytrynowego i kwaśnej fosfatazy ludzkiego nasienia. W sterczu jest najwyższe w ustroju stężenie cynku.

Przyczyny łagodnego rozrostu prostaty

    Najczęstszym schorzeniem układu moczowo-płciowego u panów powyżej 50. roku życia jest łagodny rozrost gruczołu krokowego (BPH), który powstaje na skutek nadmiernego mnożenia się komórek stercza. Etiologia tego procesu nie jest do końca poznana. Do najważniejszych przyczyn powstawania choroby zaliczyć należy:

• starzenie się organizmu – zmiany budowy histologicznej o typie rozrostu występują u 50% mężczyzn w 50 r.ż. i wzrastają do 90% po 80 r.ż. (po 10% na każdą dekadę);
• androgeny – łagodny rozrost stercza nie występuje u mężczyzn pozbawionych jąder przed okresem dojrzałości płciowej; przypuszcza się, że androgeny potęgują pobudzające działanie czynników wzrostu na proliferację fibroblastów;
• estrogeny – u starzejących się mężczyzn w następstwie zmniejszającej się produkcji testosteronu dochodzi do względnego wzrostu stężenia estrogenów we krwi i tkance stercza; pobudzają proliferację komórek zrębu, a także prawdopodobnie hamują apoptozę;
• zaburzenie równowagi ilościowej między liczbą komórek obumierających w następstwie apoptozy a liczbą komórek nowotworzonych;
• czynniki środowiskowe – wykazano, że BPH częściej dotyczy mieszkańców dużych miast i obszarów zanieczyszczonych;
• budowa ciała – łagodny rozrost stercza częściej występuje u osób otyłych, co prawdopodobnie związane jest ze zwiększoną przemianą androgenów w estrogeny, która zachodzi głównie w tkance tłuszczowej.

Objawy łagodnego rozrostu prostaty

    Objawami BPH są częstomocz, konieczność oddawania moczu w nocy, zwężenie strumienia moczu, częste gwałtowne parcie na mocz i wydłużenie czasu oddawania moczu. Objawy i dolegliwości ze strony dolnych dróg moczowych (LUTS) towarzyszące BPH można podzielić na dwie grupy:
1) objawy „podrażnienia pęcherza” (fazy gromadzenia moczu w pęcherzu):
– częstomocz,
– oddawanie moczu w nocy,
– gwałtowne parcie na mocz,
– brak możliwości powstrzymania oddawania moczu,
– ból w czasie oddawania moczu,
2) objawy „przeszkody podpęcherzowej” (fazy wydalania moczu z pęcherza):
– wyczekiwanie na oddanie moczu,
– zwężenie strumienia moczu,
– wydłużenie czasu oddawania moczu,
– przerywany strumień moczu,
– wykapywanie moczu z cewki po oddaniu moczu,
– uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza.
 

    Obecnie w szacowaniu dolegliwości spowodowanych przez BPH powszechnie stosowany jest międzynarodowy system oceny punktowej objawów towarzyszących chorobom prostaty (IPSS) oraz jakości życia (QoL – Quality of Life). Są to metody umożliwiające określenie ilościowe LUTS, w których wykorzystuje się kwestionariusze zawierające pytania na temat poszczególnych dolegliwości. Odpowiedzi na pytania udziela chory. Każdej z nich jest przypisana odpowiednia liczba punktów. I-PSS pozwala określić nasilenie LUTS na podstawie sumy punktów, wynikającej z wybranych przez chorego odpowiedzi na pytania kwestionariusza. Na tej samej karcie znajduje się także pytanie QoL. Odpowiedzi są punktowane od 0 do 6 punktów i stanowią dobrą podstawę zrozumienia przez lekarza samopoczucia chorego.

Rak prostaty

    Najgroźniejszą chorobą stercza u mężczyzn w wieku dojrzałym jest rak prostaty. U znacznego odsetka chorych przebiega bezobjawowo lub objawy są podobne do występujących w łagodnym rozroście prostaty. Czasami pierwszym sygnałem choroby mogą być bóle kostne związane z obecnością przerzutów do kości. Szacuje się, że rak stercza jest w Polsce trzecią przyczyną zgonów u panów z powodu choroby nowotworowej, tuż za rakiem płuca i żołądka. Częstość występowania raka stercza rośnie wraz z wiekiem. W ostatnich latach w naszym kraju nowotwór ten jest wykrywany znacznie częściej, nie tylko ze względu na zwiększoną zapadalność i chorobowość, lecz głównie dzięki przeprowadzanym badaniom przesiewowym i towarzyszącym im akcjom informacyjnym.

Czynniki wpływające na rozwój raka prostaty

    Rozwój raka stercza (prostaty) jest uzależniony od wpływu wielu czynników. Wśród nich najczęściej rozważa się:

• czynniki genetyczne: udział ich wyraża się 2-3 krotnym zwiększeniem ryzyka zachorowalności na raka stercza u syna mężczyzny dotkniętego tą chorobą; obecność 1, 2 i 3 krewnych pierwszej linii z rakiem gruczołu krokowego zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu odpowiednio: 2,5 i 11-krotnie; wykazano, iż u osób poniżej 55. roku życia aż 43% raka stercza ma podłoże genetyczne; zwrócono także uwagę na zwiększone występowanie tego nowotworu u mężczyzn spokrewnionych z kobietami chorymi na raka sutka;
• czynniki hormonalne: udział środowiska męskich hormonów płciowych w etiopatogenezie raka stercza jest niezaprzeczalny;
• czynniki środowiskowe: wykazano zwiększoną zachorowalność na raka stercza w rejonach, w których woda pitna zawiera duże ilości kadmu; uważa się, że pierwiastek ten zastępując cynk, zaburza metabolizm komórkowy i przemianę hormonów sterydowych; szczególnie narażeni na rozwój raka stercza są pracownicy przemysłu chemicznego, farbiarskiego, gumowego oraz drukarni; częściej również chorują mieszkańcy terenów silnie zurbanizowanych;
• czynniki dietetyczne: przypuszcza się, że nadmierne spożywanie tłuszczów zwierzęcych oraz niedobór warzyw i owoców sprzyjają rozwojowi raka stercza; produkty roślinne zawierają substancje zmieniające metabolizm sterydów i hamujące enzymy uczestniczące w proliferacji komórek; do zmniejszenia ryzyka wystąpienia raka stercza może przyczynić się spożywanie obfitych ilości selenu oraz witamin: A, D i E;
• czynniki zakaźne: podejrzewa się, że w przemianie nowotworowej komórek stercza uczestniczyć mogą niektóre wirusy.

Diagnoza chorób prostaty

    Do zdiagnozowania chorób prostaty pomocne są: badania per rectum (przez odbyt) i oznaczanie poziomu PSA w surowicy, które powinny być wykonywane raz w roku u wszystkich mężczyzn powyżej 50. r.ż. Poziom antygenu PSA w surowicy krwi należy oznaczyć przed przystąpieniem do badania per rectum. Za normy dla PSA w surowicy krwi większość laboratoriów przyjmuje wartość: 0-4 ng/ml. Jednakże biorąc pod uwagę obserwacje, iż na poziom PSA ma wpływ wiek badanego wprowadzono normy w zależności od wieku. Pomimo, iż zwiększenie poziomu PSA w surowicy krwi nakazuje podejrzewać raka stercza, to należy pamiętać, że do wzrostu stężenia tego antygenu może nastąpić także z innych powodów.
    Ocena gruczołu krokowego palcem przez odbytnicę polega na określeniu wielkości, symetrii oraz konsystencji stercza. W łagodnym rozroście gruczoł krokowy jest gładki, sprężysty, powiększony przeważnie symetrycznie. Występowanie pojedynczego lub wielu guzków na powierzchni, a także zwiększenie spoistości, może świadczyć o rozroście nowotworowym gruczołu krokowego.

    O wyborze metod leczenia w przypadku raka prostaty decyduje: stopień zaawansowania choroby, stopień złośliwości raka, współistniejące schorzenia, wiek chorego, a także osobiste życzenie chorego co do metody leczenia. Leczenie łagodnego rozrostu stercza polega na złagodzeniu dolegliwości mikcyjnych (związanych z oddawaniem moczu), polepszeniu jakości życia oraz spowodowanie poprawy warunków urodynamicznych mikcji. Terapia chorych lekami dostępnymi na receptę przewidziana jest dla chorych z umiarkowanymi lub znacznie nasilonymi dolegliwościami BPH, u których nie występują bezwzględne wskazania do leczenia chirurgicznego oraz, którzy – mimo istnienia u nich wskazań do leczenia zabiegowego – nie wyrażają na nie zgody, a także u chorych, których z uwagi na duże ryzyko powikłań nie można poddać leczeniu chirurgicznemu.
   

   Na rynku farmaceutycznym dostępne są także preparaty roślinne, które stosowane są od dawna w leczeniu łagodnego rozrostu stercza. Swoją dużą popularność zawdzięczają głównie minimalnemu działaniu ubocznemu i przekonaniu pacjentów, że potencjalnie pomagają w unikaniu operacji oraz chronią przed nowotworami . Do produkcji leków roślinnych stosowane są wyciągi z różnych substratów: kory śliwy afrykańskiej, nasion dyni, korzenia pokrzywy, kiełków kukurydzy, owoców palmy karłowatej (sabalowej). Substancjami czynnymi w tych preparatach są: fitosterole, garbniki, flawonoidy, saponiny, kwasy tłuszczowe i olejki eteryczne. Ich efekt tłumaczy się działaniem przeciwzapalnym, przeciwobrzękowym, przeciwbakteryjnym. Ponadto przypuszcza się, że palma karłowata ma działanie antyandrogenne, hamujące 5-α-reduktazy typu 1 i 2, prolaktyny oraz proliferację komórek, wykazuje również efekt antyestrogenny (wyciag z palmy karłowatej jest obecny np. w produkcie leczniczym Sterko, w suplemencie diety Miniprost, w suplemencie diety Prostenal). Kora śliwy afrykańskiej zmniejsza aktywność aromatazy oraz poprawia czynność wypieracza pęcherza (wyciąg z kory śliwy afrykańskiej obecny jest np. w produkcie leczniczym Poldanen).

    Niewielki gruczoł, jakim jest prostata, może być źródłem poważnych męskich problemów. Dlatego też każdy mężczyzna powinien systematycznie poddawać się urologicznym badaniom profilaktycznym. Jest to temat, o którym należy przypominać i dyskutować. Choroby stercza i leczenie ich nie powinny wywoływać zażenowania ani wstydu. Jest to temat, o którym należy przypominać i dyskutować.

mgr farm. Karolina Sławińska
Publikacja: wrzesień 2013

Piśmiennictwo:
1. Piotr Chłosta, Artur A. Antoniewicz, Andrzej Borówka: „Leczenie farmakologiczne łagodnego rozrostu stercza – podstawy naukowe, przesłanki kliniczne i uwagi praktyczne. Medical therapy of BPH – scientific background, clinical guidelines and practical remarks”. Nowa Medycyna 3/1999, s. 23-29
2. Marek Urban, Krzysztof Bar, Radosław Starownik: „Choroby rozrostowe gruczołu krokowego. Proliferous diseases of the prostate”. Nowa Medycyna 4/2002
3. Sławomir Letkiewicz, Krzysztof Bar: „Przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego – problem dla lekarzy urologów, andrologów, seksuologów i psychiatrów. Chronic prostatitis – the problem for andrologists, seksuologists and psychiatrists”. Nowa Medycyna 4/2002
4. Radosław Starownik, Krzysztof Bar, Marek Urban: „Łagodny rozrost stercza – częsty problem mężczyzn po 50. roku życia. Benign Prostate Hyperplasia – clinical problem in men aged 50 years and older”. Medycyna Rodzinna 1/2003, s. 38-43
5. Agnieszka Gryszczyńska, Bogna Opala: „Palma sabalowa (Sabal palmetto Lodd., Saw palmetto) w łagodnym rozroście gruczołu krokowego. Saw palmetto as a curative on benign prostatic hyperplasia”. Postępy Fitoterapii 1/2011, s. 18-27
6. Tomasz Szopiński, Jakub Dobruch, Piotr L. Chłosta, Andrzej Borówka: „Leczenie farmakologiczne łagodnego rozrostu stercza (BPH). Medical treatment of benign prostatic hyperplasia (BPH)”. Postępy Nauk Medycznych 4/2012, s. 362-370